W warunkach polskich najbardziej rozpowszechnioną chorobą fitoplazmatyczną jest fyllodioza rzepaku. Rokrocznie na plantacjach rzepaku obserwuje się rosnącą liczbę charakterystycznie zniekształconych roślin rzepaku ozimego. Liczba porażonych roślin rzepaku na plantacjach mieści się w granicach od 0,1% do 5% i jest ona związana z czynnikami atmosferycznymi. Natomiast procent porażenia roślin rzepaku patogenem nie jest powiązany z odmianą, jak również nie ma odmian odpornych na fyllodiozę. Wprawdzie procent porażonych roślin jest niewielki, to jednak stanowi on realne zagrożenie. Zwłaszcza przy sprzyjających warunkach biotyczno-klimatycznych, sytuacja ta może ulec zmianie.
Fitoplazmy to organizmy patogeniczne, infekujące setki gatunków roślin na świecie. Fitoplazma Phytoplasma asteris poraża około 300 gatunków roślin, w tym rośliny uprawne, takie jak: kukurydza, rzepak, liczne gatunki warzyw (marchew, sałatę, seler) oraz rośliny ozdobne. W uprawach rzepaku fitoplazma żółtaczki astra wywołuje fitoplazmatyczną chorobę rzepaku zwaną fyllodiozą rzepaku.Małe organizmy komórkowe jakimi są fitoplazmy, zaliczane są do królestwa Bacteria. Jednakże, organizmy te nie posiadają ściany komórkowej, mitochondriów ani jądra komórkowego, a ich materiał genetyczny występuje w postaci nici DNA.
U roślin fitoplazmy rozwijają się w wiązkach sitowych, gdzie są transportowane substancje organiczne. Patogen ten przyczynia się do zaburzeń transportu asymilatów poprzez czerpanie składników pokarmowych z komórek żywiciela oraz wydzielanie metabolitów. Ponadto prowadzi on do trwałego przestawienia się rośliny na formę życia w fazie wegetatywnej aż do jej zbyt wczesnego zamierania.
Fitoplazmy będące pasożytami roślin nie przenoszą się samodzielnie, uzależnione są one od innych organizmów. Wektorami przenoszącymi fitoplazmy są najczęściej owady z rodziny skoczków, pluskwiaki oraz niektóre pchełki. Owady nie infekują bezpośrednio roślin, na których żerują, gdyż fitoplazma musi się najpierw zainkubować w ich organizmie.
Podczas żerowania owady pobierają fitoplazmy z porażonych roślin. W ciele owadów fitoplazmy przedostają się przez ścianę jelita do układu krwionośnego, gdzie namnażają się w hemolimfie, a następnie transportowane są do ślinianek. Zakażony owad w trakcie żerowania na kolejnych roślinach wprowadza komórki fitoplazmy wraz ze śliną do komórek gospodarza. Okres od momentu nabycia przez owada patogena do momentu zdolności jego przeniesienia na roślinę żywicielską nazywa się okresem latencji i trwa około 2–4 tygodnie.
Masowe pojawianie się i duża szkodliwość owadów przenoszących fitoplazmy jest ściśle związana z przebiegiem pogody, zarówno jesienią roku poprzedniego jak i wiosną. Korzystny mikroklimat do rozwoju owadów występuje na plantacjach od strony południowej, przy słabych, rzadkich wschodach, gdzie gleby są bardziej nagrzane. Największego nasilenia żerowania skoczków, a tym samym pojawienia się fyllodiozy, można spodziewać się w przybrzeżnych pasach pola niedaleko lasu, zarośli czy upraw zbóż.
Do najczęściej spotykanych objawów fyllodiozy rzepaku ozimego należą: karłowacenie roślin, występowanie tzw. czarcich mioteł, chloroza żółtaczkowata liści i łodyg, zazielenienie płatków korony kwiatów oraz tzw. fyllodia, czyli kwiaty przekształcone w formy liściopodobne. Oznaki porażenia zależą od fizjologicznego fazy rozwojowej rzepaku. Najsilniejsze widoczne są symptomy, kiedy do infekcji dochodzi jeszcze przed kwitnieniem, natomiast najsłabsze obserwuje się po okresie kwitnienia. Największa liczba zainfekowanych roślin jest mało zauważalna ze względu na wczesne infekcje, które prowadzą do karłowacenia roślin.
Do najczęściej spotykanych objawów fyllodiozy rzepaku ozimego należą: karłowacenie roślin, występowanie tzw. czarcich mioteł, chloroza żółtaczkowata liści i łodyg, zazielenienie płatków korony kwiatów oraz tzw. fyllodia, czyli kwiaty przekształcone w formy liściopodobne.
Obecnie na rynku nie ma zarejestrowanych żadnych środków ochrony roślin działających na opisywane wyżej fitoplazmy. Zwalczanie pasożytniczego patogena ogranicza się przede wszystkim do zapobiegania porażeniu roślin we wczesnej fazie wegetacji. Jedynym ze sposobów zmniejszenia poziomu występowania fyllodiozy jest niszczenie żywicieli pośrednich oraz ochrona chemiczna skierowana przeciwko owadom przenoszącym fitoplazmy. Ponadto czynniki stresowe oddziałujące na rośliny rzepaku w czasie jego wegetacji, takie jak: niedobór składników pokarmowych, susza, nadmiar wody, zbyt niska lub wysoka temperatura mają wpływ na porażenie roślin. Dlatego zminimalizowanie czynników stresowych przyczynia się do podniesienia odporności u roślin.
Monika Najduk
