Żuławy Wiślane – niezwykła kraina w delcie Wisły cz.2.

Żuławy delty Wisły, nazywane również Żuławami Wiślanymi, to wspólne dzieło przyrody i wielowiekowej walki człowieka z niszczycielskim żywiołem wodnym. To wyjątkowy region rozpostarty w delcie Wisły, o niezwykłym krajobrazie, przyrodzie, historii i wielokulturowym dziedzictwie. Żuławy Wiślane to rozległa równina z żyznymi polami uprawnymi, łąkami i pastwiskami pociętymi gęstą siecią rzek, kanałów i rowów melioracyjnych. To szpalery rosochatych wierzb rosnących wzdłuż cieków wodnych, rzędy lip, topoli i licznych polnych dróg. To kraina wiatraków, domów podcieniowych, zwodzonych mostów, śluz i wrót sztormowych chroniących rzeki i kanały, stacji pomp regulujących poziom wód na polderach. Żuławy Wiślane to kraina o wyjątkowych walorach dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, a przy tym region Polski najbardziej zagrożony powodzią.

cz.1. dostępna pod linkiem:  http://strefa.agro.pl/zulawy-wislane-niezwykla-kraina-w-delcie-wisly-cz-1/     

 

Osadnictwo na Żuławach

 

Ślady pierwszego osadnictwa na Żuławach Wiślanych pochodzą z okresu 2500 – 1700 lat p.n.e. Osadnictwo to miało charakter jedynie okresowy, a powstawanie tymczasowych osad wiązało się z głównymi zajęciami jakie wówczas wykonywano, tj. polowaniem, połowem ryb i fok oraz poławianiem i obróbką bursztynu. Pierwsze stałe osady pojawiły się w IX w. n.e. Na ten okres datowana jest legendarna osada Truso zamieszkiwana przez Estów-Prusów (jej pozostałości odkryto w Janowie Pomorskim k. Elbląga). Był to duży ośrodek portowo-handlowy z osadą rzemieślniczą i kupiecką. Z czasem, po upadku Truso, jego rolę przejął założony w drugiej poł. X w. Gdańsk – przez stulecia największe i najbogatsze miasto Rzeczypospolitej, główny jej port.

Mimo bardzo trudnych warunków gospodarowania wynikających m.in. z dużego ryzyka powodzi, od XIII w. rozpoczęła się intensywna słowiańsko-pruska kolonizacja terenów delty Wisły, co potwierdza fakt powstania w tym okresie większości istniejących obecnie miast takich jak Elbląg Stare Miasto, Tczew, Gdańsk, Malbork czy Gniew. Jednak największe zmiany w historii Żuław rozpoczęły się wraz z przybyciem na te ziemie w 1230 roku Krzyżaków. Rozpoczął się wówczas okres wzmożonej kolonizacji niemieckiej i systematycznego przekształcania krajobrazu Żuław. W miejsce drewniano-ziemnych grodów pruskich zaczęto wznosić warowne zamki i miasta. Powstawały liczne osady, których układy przestrzenne i niektóre nazwy przetrwały do dnia dzisiejszego. Rozbudowywano port w Elblągu. Z tego okresu pochodzą także liczne ceglane kościoły gotyckie. Prowadzono intensywne prace związane z wycinką drzew i zarośli, kopano rowy melioracyjne, osuszano bagna i regulowano bieg rzek. Szczególnego znaczenia nabrały Żuławy po przeniesieniu w 1309 r. stolicy zakonu krzyżackiego do Malborka. Znalazły się one wówczas między trzema dużymi i bardzo ważnymi politycznie i gospodarczo ośrodkami – Gdańskiem, Malborkiem i Elblągiem, dla których stały się wielkim naturalnym zapleczem gospodarczym, zaś Wisła i jej dorzecza stanowiły ważne drogi komunikacyjne służące przewozowi produktów rolnych.

Po II pokoju toruńskim w 1466 roku cały obszar delty Wisły włączono do Polski. Wraz ze zmianami politycznymi zachodziły głębokie przemiany administracyjne i gospodarcze. Dynamicznie rozwijały się żuławskie wsie. Przystąpiono do odbudowywania zniszczonych i zaniedbanych urządzeń melioracyjnych. Nastąpił długoletni okres pokoju i rozkwitu osadnictwa na Żuławach Wiślanych. Zasiedlanie i zagospodarowywanie Żuław trwało przez kilka następnych wieków. W XVI w. na tereny Żuław zaczęli napływać nowi osadnicy z Niderlandów. Miasta pruskie z Niderlandami łączyły więzi gospodarcze, stąd w naturalny sposób stały się one miejscem migracji ekonomicznej holenderskich kalwinistów, obok których do Gdańska, Elbląga i na żuławskie wsie przybywali także menonici (odłam religijny umiarkowanych anababtystów skupionych wokół nauk fryzyjskiego Menno Simonsa, od którego przyjęli swoją nazwę). Prześladowania religijne mennonitów w Holandii obok kwestii gospodarczych, były główną przyczyną ich emigracji i poszukiwania schronienia w Europie, m.in. w Polsce – kraju tolerancyjnym wyznaniowo i potrzebującym w tym okresie siły roboczej do zagospodarowania nieużytków (wysokie ceny i duży popyt na polskie zboże wymagał intensyfikacji produkcji rolnej). Imigranci z Holandii bardzo dobrze znali się na  osuszaniu i gospodarowaniu na mokrych terenach, stąd idealnie nadawali się do zagospodarowania Żuław oraz innych podmokłych terenów Polski w dolinach rzek. Pierwszymi terenami zasiedlonymi przez mennonitów były Żuławy Wiślane oraz okolice Gdańska. Najliczniej zgrupowani byli na Żuławach Malborskich i Elbląskich. Najczęściej zajmowali tereny nowe, które sami osuszali i zagospodarowywali, chociaż lokowano ich także we wsiach już istniejących lecz zniszczonych przez powodzie i wojny. Już w pierwszych latach po ich przybyciu, na żuławskich mokradłach powstawały pierwsze kanały melioracyjne i wiatraki. Osadnicy „olędrscy” zagospodarowywali rolniczo tarasy zalewowe, zabagnione obniżenia, tworzyli poldery w ujściu Nogatu i Szkarpawy. Przywieźli ze sobą nowe techniki osuszania terenów leżących poniżej poziomu morza – budowa jazów, przepustów, podpiętrzeń i przepompowni z wykorzystaniem siły wiatru. Na zmeliorowanych gruntach prowadzili intensywną gospodarkę rolno-hodowlaną, gdzie dominowała uprawa jęczmienia, owsa, pszenicy, ziemniaków i buraków cukrowych a także hodowla bydła mlecznego. Istnieją wzmianki o hodowli na Żuławach bydła holenderskiego – najprawdopodobniej fryzyjskiego. Ponadto rozwinęli sadownictwo – zwłaszcza nasadzenia jabłoni, śliw i grusz. Masowo wzdłuż rowów i dróg sadzili szybkorosnące wierzby, które oprócz źródła opału i materiału do produkcji wikliny, były powszechnie stosowanym materiałem do budowy i wzmacniania urządzeń hydrotechnicznych. Na miedzach, oprócz wierzb, sadzono także  topole służące nie tylko jako opał, ale przede wszystkim do zatrzymywania na polach żyznego mułu podczas ustępowania powodzi. Przybysze z Holandii zorganizowali na Żuławach nadzwyczaj skuteczny system służby przeciwpowodziowej, który przeobraził się z czasem w Związki Wałowe. Ta doskonale funkcjonująca organizacja przetrwała do 1945 r. Nowi przybysze zmieniali środowisko i wygląd okolicy, w której się osiedlali. W krajobrazie Żuław oprócz charakterystycznych wiatraków i młynów odwadniających, powstawały zagrody na sztucznie usypanych pagórkach zwanych terpami, budowano powiązane z budynkami gospodarczymi domy podcieniowe.

Mennonici tworzyli własny hermetyczny krąg kulturowy. Przestrzegali surowe obyczaje i zasady. Cechowała ich pracowitość, systematyczność i skromność. Zachowywali wolność osobistą, własną religię i przekonania. Z czasem otrzymali prawne zabezpieczenie swoich swobód wyznaniowych w postaci specjalnych przywilejów królewskich. Mennonici jako społeczeństwo chłopsko-plebejskie bez wyraźnie wydzielonej warstwy inteligenckiej, nie pozostawili po sobie żadnej spuścizny literackiej ani artystycznej. W spisach gmin mennonickich trudno odnaleźć jest wzmianki o zawodach artystycznych, które traktowano jako mało praktyczne.

W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. Żuławy przeszły pod panowanie Prus Zachodnich. Były już wtedy organizmem stabilnym, w pełni ukształtowanym. Tereny po lewej stronie Wisły były już zasiedlone i zagospodarowane, z dobrze funkcjonującym systemem gospodarczo-przestrzennym. Na Żuławach prawobrzeżnych kontynuowano nadal proces osuszania i pozyskiwania terenów. Tutaj osadnictwo ostatecznie uformowało się dopiero w początkach XX w. Gospodarka Żuław w tym okresie nadal się rozwijała. Restrykcyjna polityka pruska na przełomie XVIII i XIX w. wobec menonitów, którzy odmawiali służby wojskowej, doprowadziła do ograniczenia wszelkich praw dzierżawy i posiadania przez nich majątków. To spowodowało ich masową emigrację na południowy-wschód Europy. Duża część mennonitów opuściła wówczas  Żuławy korzystając z zaproszenia carycy Katarzyny II i osiedliła się na Ukrainie. Ci, którzy pozostali ulegli germanizacji. Kolejna duża fala emigracji przyszła w 1945 r., kiedy podzielili los niemieckiej ludności uciekającej przed Armią Czerwoną.

Ta w sumie niezbyt liczna społeczność mennonicka na Żuławach pozostawiła po sobie przede wszystkim dobrze zagospodarowaną ziemię, liczne budowle hydrotechniczne oraz nowe formy kulturowe – typ osadnictwa, układ zagród (wzdłużny, kątowy, krzyżowy)  i architektura. Pozostały oryginalne cmentarze z nagrobkami w formie kamiennych steli, cippusa, krzyża, tablicy, tumby lub pnia ściętego drzewa, z bogato płaskorzeźbioną dekoracją.

Po I wojnie światowej w 1920 r. większa część Żuław znalazła się w granicach Wolnego Miasta Gdańska. Okres międzywojenny to dla Żuław czas rozkwitu. Żuławiacy zajmowali się m.in. handlem z mieszkańcami terenów Wolnego Miasta Gdańska, co przekładało się na wzrost zamożności gospodarstw. W tym okresie rozpoczęto także na wielką skalę modernizację systemu melioracyjnego, dokonując komasacji polderów.

Niestety, wybuch II wojny światowej przerwał na kolejne lata rozwój Żuław. Uciekające w marcu 1945 r. wojska niemieckie zatopiły Żuławy wysadzając wały, przepompownie i śluzy. Woda zalała większą część Żuław, w tym ok. 45 tys. ha obszarów depresyjnych. Zniszczono cały dobytek Żuław – pola, drogi, wały, groble, mosty, śluzy, przepompownie, linie kolejowe, zalano tysiące gospodarstw, niektóre z nich spalono i zniszczono,  bezpowrotnie niwecząc dorobek wielu pokoleń. Utrata całego obszaru depresyjnego była najtragiczniejszym wydarzeniem w dziejach delty Wisły. Żuławy Wiślane przestały być krainą czynną gospodarczo.

Po wyzwoleniu przystąpiono do naprawiania wałów, śluz i stacji pomp. Odwadnianie pól i osuszanie zalanych terenów trwało do 1949 r. Była to niezwykle trudna i skomplikowana operacja hydrotechniczna i melioracyjna, przeprowadzona pod kryptonimem „Żuławy”, po której nastąpiła odnowa, zaludnienie i ponowne zagospodarowanie terenów depresyjnych.

Równolegle z odwadnianiem prowadzono akcję zasiedlania Żuław. W tym okresie nastąpiła całkowita wymiana ludności i wymieszanie różnych kultur. Na opuszczone i spustoszone Żuławy przybywali nowi osadnicy z różnych stron kraju, w tym z terenów ościennych, tj. Kaszub, Kociewia, Kujaw oraz odległych regionów centralnych i południowych, m.in. z Mazowsza, Kieleckiego, Krakowskiego i Rzeszowskiego. Żuławy Wiślane stały się również domem dla Polaków z Kresów Wschodnich – Litwy, Wileńszczyzny i Wołynia. Przesiedlono tutaj także rodziny ukraińskie w ramach akcji „Wisła”. Do końca 1947 r. przez Żuławy przewinęło się ok. 70 tys. osadników, którzy uczyli się na tej ziemi żyć, gospodarzyć i współdziałać z sąsiadami tak często różnymi kulturowo i religijnie. Nie wszyscy z nich potrafili odnaleźć się w tej nowej, nieznanej i trudnej rzeczywistości. Przetrwali tylko najtwardsi.

Niezależnie jednak od wydarzeń historycznych, Żuławy Wiślane ze swoim unikatowym krajobrazem zawsze  były i pozostaną krainą niezwykłą, wymagającą od człowieka wielkiego trudu gospodarowania ziemią i wodą, jeśli chce na niej żyć i bezpiecznie mieszkać.

opracowała: Jolanta Wesołowska

 

Bibliografia:

1. Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, Joanna Plit, PAN IGiPZ, Warszawa 2016.
2. Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Bogna Lipińska, Stowarzyszenie Żuławy Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011.
3. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, Kazimierz Cebulak, Stowarzyszenie Żuławy i LGD Żuławy i Mierzeja, Nowy Dwór Gdański 2010.
4. Cztery pory roku na Żuławach, UG Lichnowy 2009.
5. Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach, Malbork 2008, Starostwo Powiatowe w Malborku.
6. Menonici, Edmund Kizik, Instytut Historii Uniwersytet Gdański Instytut Historii PAN.