Związki antyżywieniowe to substancje, które w większości są metabolitami wtórnymi i mają za zadanie ochronę roślin przed chorobami i szkodnikami. Są też inaczej nazywane związkami antyodżywczymi (ANF- ang. antinutritional factors). Ich obecność narzuca na nas ograniczenia w stosowaniu niektórych surowców w żywieniu zwierząt.
Związki te mają różny wpływ na organizm, a ich działanie jest zależne od stanu fizjologicznego, płci i wieku zwierząt. Uniwersalną zasadą jest to, że najbardziej wrażliwe na działanie ANF są najmłodsze zwierzęta, czyli prosięta i warchlaki, oraz lochy prośne i karmiące.
Działanie związków antyżywieniowych może się przejawiać na różne sposoby:
- Pogorszenie smakowitości paszy ze względu na to, że często nadają jej gorzki smak, np. taniny, alkaloidy i saponiny. Gorsza smakowitość skutkuje mniejszym pobraniem paszy przez zwierzęta, niższym tempem wzrostu i gorszym wykorzystaniem paszy na 1 kg przyrostu masy ciała.
- Obniżenie produkcyjności zwierząt wynikające z zaburzenia procesów fizjologicznych, co przekłada się też na zwiększenie wykorzystania paszy i zwolnienie tempa przyrostów (spowodowane m.in. przez taniny, inhibitory proteaz, alkilorezorcynole, α-galaktozydy i pentozany).
- Mogą być szkodliwe, a nawet toksyczne oraz powodować takie objawy jak biegunki, schorzenia układu nerwowego, narządów wewnętrznych, szczególnie wątroby, nerek, trzustki, tarczycy, zakłócenia funkcjonowania układu hormonalnego, a nawet być przyczyną poronień.
Inhibitory proteaz znajdują się w nasionach roślin strączkowych, szczególnie w bobiku, ale też w grochu i peluszce oraz w fasoli. Ich działanie polega na blokowaniu enzymów trawiących białko- proteaz. Skutkuje to pogorszeniem strawności i przyswajalności białka z paszy. Blokowanie aktywności tych enzymów wiąże się też ze zwiększeniem ich wydzielania przez trzustkę i w dłuższej perspektywie przerostu trzustki oraz upośledzenia jej działania. Działanie inhibitorów nie jest więc bezpośrednio toksyczne, ale prowadzi do obniżenia wyników produkcyjnych.
Taniny znajdują się przede wszystkim w łupinie nasiennej bobiku i grochu. Taniny nie mają dla świń toksycznego działania, jednak nadają paszy cierpki smak, przez co zwierzęta mniej chętnie ją pobierają. Mniejsze spożycie paszy przekłada się z kolei na mniejsze tempo wzrostu. Taniny podrażniają też nabłonek układu pokarmowego i zmniejszają przepuszczalność ścian jelita cienkiego dla składników pokarmowych.
Alkaloidy to związki, które najczęściej znajdują się w łubinie. Nadają paszy gorzki smak, zmniejszając tym samym pobranie jej przez zwierzęta i obniżając przyrosty masy ciała. Świnie są gatunkiem szczególnie wrażliwym na działanie alkaloidów. Różne rodzaje alkaloidów wykazują toksyczne działanie w różnym stopniu. Alkaloidy o najwyższej toksyczności znajdują się w odmianie białej oraz wąskolistnej łubinu. Łubin żółty zawiera alkaloidy mniej toksyczne. Toksyczne działanie tych związków polega na zakłócaniu pracy układu nerwowego i oddechowego
Alkilorezorcynole– najwięcej związków z tej grupy występuje w otrębach. Wpływają one na zmniejszenie przyrostów masy ciała i pogorszenie wykorzystania paszy. Natomiast u loch, w skrajnych przypadkach, mogą być przyczyną poronień. Alkilorezorcynole znajdują się głównie w życie, a w mniejszych ilościach także w pszenżycie i pszenicy.
Glukozynolany występują w śrucie rzepakowej. Nie same glukozynolany są problemem, ale związki, które powstają po ich przekształceniu przez enzymy. Te natomiast działają na wielu płaszczyznach: pogarszają smakowitość paszy i zmniejszają apetyt zwierząt, co wpływa na spowolnienie wzrostu. Ponadto, przy długim stosowaniu w żywieniu, mogą przyczyniać się do powiększenia narządów- wątroby i nerek. Konsekwencje długofalowe dotyczą przede wszystkim loch i knurów.
Polisacharydy nieskrobiowe w największej ilości znajdują się w życie i pszenżycie oraz w mniejszych ilościach w jęczmieniu. Istota ich antyodżywczego działania polega na zwiększaniu wodochłonności, a co za tym idzie, zwiększaniu objętości i lepkości treści pokarmowej. Przy tym, zmniejszeniu ulega aktywność enzymów trawiennych oraz wykorzystanie składników pokarmowych.
Saponiny są związkami występującymi w wielu surowcach- m.in. w soi, grochu, owsie i lucernie. Przedostanie się saponin do układu krwionośnego świń powoduje rozpad czerwonych krwinek i działa niekorzystnie na ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto mają one właściwości pienienia się w wilgotnym środowisku oraz pogarszają smak paszy.
Lektyny. Obecność lektyn jest przyczyną niewielkiej popularności w żywieniu świń surowców takich jak groch, peluszka i fasola. Związki z tej grupy mają zdolność do zlepiania cząsteczek czerwonych krwinek oraz komórek nabłonka jelitowego.
Tabela: Ograniczenia udziału niektórych pasz w żywieniu świń wynikające z zawartości związków antyżywieniowych (źródło: „Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz dla świń”, 2020)
| Pasza | Główne związki antyżywieniowe | Dopuszczalny udział w mieszankach pełnoporcjowych (%) | ||
| prosięta | grower, finisher | lochy | ||
| Żyto | Alkilorezorcynole, inhibitory proteaz, polisacharydy nieskrobiowe, taniny | 10 | 30/50 | 25 |
| Jęczmień | Alkilorezorcynole, inhibitory proteaz, polisacharydy nieskrobiowe, taniny | 30 | 70/85 | 70 |
| Kukurydza | Polisacharydy nieskrobiowe | 50 | 40/10 | 40 |
| Owies | Alkilorezorcynole, inhibitory proteaz, polisacharydy nieskrobiowe | Nie zalecane | 10/20 | 40 |
| Groch | Inhibitory proteaz, lektyny, taniny | 5 | 10/15 | 10 |
| Bobik | Inhibitory proteaz, taniny | 5 | 5/8 | 5 |
| Łubin żółty | Inhibitory proteaz, taniny | 5 | 5/10 | 5 |
| Śruta poekstrakcyjna rzepakowa | Glukozynolany | 3 | 10/15 | 10 |
| Śruta poekstrakcyjna sojowa, toastowana | Inhibitory proteaz | 10 | Brak ograniczeń | Brak ograniczeń |
Analizując tabelę można dojść do wniosku, że surowce zawierające związki antyżywieniowe są jednocześnie cennymi i często również wysokobiałkowymi składnikami mieszanek dla świń. Wiedza o szkodliwym działaniu opisanych związków pozwala zapobiegać stratom i obniżeniu produkcyjności w chowie trzody chlewnej. Znajomość składu i specyfiki pasz oraz mądre łączenie surowców determinuje więc bezpieczne i efektywne wykorzystanie ich w żywieniu zwierząt.
opracowała: Anna Dzionk
Przy opracowaniu artykułu korzystano z źródeł:
- Bugnacka D. „Związki antyżywieniowe w paszach stosowanych w żywieniu świń”, Hodowca Trzody Chlewnej, 1-2/2012
- Lipiec A., Pisarski R. „Substancje antyżywieniowe w paszach”, Medycyna Weterynaryjna, 4/1994
- „Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz dla świń”, red. Grela E., Skomiała J., Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt im. Jana Kielanowskiego PAN, 2020
