Jakość żywności to przede wszystkim bezpieczeństwo, wartość odżywcza, atrakcyjność sensoryczna, autentyczność, pochodzenie, funkcjonalność, walory estetyczne, aspekty etyczne i wygoda w użyciu[1]. Te cechy są coraz częściej poszukiwane przez konsumentów. Do tego dbałość o zdrowie swoje i najbliższych nabiera coraz większego znaczenia. Dlatego czytanie etykiet i poszukiwanie tzw. krótkiego składu produktów kupowanych staje się codziennym nawykiem. Powiedzenie „Jesteś tym co jesz” nabiera coraz większego znaczenia i zwracamy coraz większą uwagę na to co mamy na talerzu.
Aby zagwarantować konsumentom tę wysoką jakość żywności, musi być ona objęta ścisłym nadzorem na wszystkich etapach ogniwa łańcucha żywnościowego; zaczynając od produkcji pierwotnej, poprzez zbiór, przetwarzanie, magazynowanie, dystrybucję, sprzedaż, kończąc na konsumpcji. Proces ten jest prawnie uregulowany i podlega certyfikacji.
Żywność ekologiczna z całą pewnością należy do produktów wysokiej jakości. Wielu konsumentów przekonało się o jej dobroczynności. Warto jednak pamiętać, że „ Zgodnie z regulacją prawną Unii Europejskiej ani skład odżywczy, ani brak pozostałości pestycydów nie dowodzą ekologicznego statusu produktu, przesądza o tym udokumentowany sposób produkcji, potwierdzony w trybie obowiązującej certyfikacji”[2]. Zatem nazewnictwo produktów bio, eko czy organic i logowanie tzw. zielonym euroliściem (fot.1.) mogą stosować tylko producenci podlegający kontroli przez jednostki certyfikujące.
Fot.1. Unijne logo produkcji ekologicznej.
Rosnąca świadomość konsumentów w zakresie bezpieczeństwa i rygorystyczna kontrola standardów żywności są głównym motorem siły napędowej wzrostu rynku żywności certyfikowanej1. Ponad 32 % polskich konsumentów deklaruje, że kupuje żywność ekologiczną przynajmniej raz w tygodniu oraz przynajmniej raz w miesiącu. Natomiast około 20 % z nich po produkty ekologiczne sięga okazjonalnie. Wartość rynku żywności ekologicznej szacowana jest w Polsce na 1,36 mld zł (2021 [3]). Jeszcze niedawno osiągnięcie progu 1 mld było tylko prognozą, a dziś stało się realne.
Bieżący i przyszły rozwój rolnictwa ekologicznego jest ściśle związany z jego opłacalnością oraz konkurencyjnością wobec innych systemów rolniczych. Rolnictwo ekologiczne to przede wszystkim stawianie na jakość, a nie tylko ilość. Należy pamiętać o korzyściach społecznych, środowiskowych i ekonomicznych płynących z tego systemu gospodarowania. Efektywność ekonomiczna i opłacalność produkcji ekologicznej w porównaniu z konwencjonalną zależą od wielu czynników: profilu produkcji, wielkości gospodarstwa, rynku zbytu, warunków glebowych i klimatycznych, wykonywanych zabiegów agrotechnicznych, płodozmianu, zasobności gleby i innych. Natomiast wysokość premii cenowej za sprzedawane produkty ekologiczne bezpośrednio do konsumenta może mieć kluczowe znaczenie w opłacalności. Skracanie łańcucha dostaw w myśl od pola do stołu, z pomijaniem pośredników z pewnością pozwala ograniczyć koszty i finalnie uzyskać większy zysk dla samego producenta. Jednak prowadzenie gospodarstwa ekologicznego wymaga znacznej wiedzy i doświadczenia od producentów. Jedynie dobrze zorganizowane i odpowiedzialnie prowadzone gospodarstwo rokuje powodzeniem. Należy jednak pamiętać również o możliwych zachwianiach na rynku spowodowanych czynnikami globalnymi takimi jak sytuacja gospodarcza ( w tym inflacja), polityczna, klimatyczna i zdrowotna.
Z dotychczasowych doświadczeń wynika, że rolnictwo ekologiczne zarówno na świecie jak i w zdecydowanej większości krajów UE zajmuje nadal pozycję niszową (ryc.1). Wiele czynników ma na to wpływ; od zamożności społeczeństwa, poprzez wsparcie krajowe, do działań zwiększających świadomość konsumentów i obecnej sytuacji gospodarczej.
W roku 2004 wprowadzono dopłaty dla gospodarstw ekologicznych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006. Stały się one istotnym, jednym z najważniejszych czynników determinujących rozwój tej części sektora rolnego w Polsce. Na przestrzeni lat 2004-2023 można wyróżnić aż trzy odmienne okresy pod względem zachodzących tendencji. W latach 2004-2013 postępował systematyczny wzrost liczebności producentów ekologicznych (ponad siedmiokrotny!), zaś od 2014 roku nastąpił wyraźny spadek, choć od roku 2021 zarysowuje się ponowny wzrost (ryc.2). Oczywiście w dużej mierze jest to podyktowane systemem dopłat i regulacji prawnych funkcjonujących w Polsce.
Warto zauważyć, że cały czas to producenci rolni stanowią dominującą grupę wśród ogólnej liczby producentów ekologicznych w Polsce (ryc.3.). To rolnictwo determinuje trendy rozwojowe.
Za spadkiem ilości producentów ekologicznych i rolnych, nie obserwowaliśmy wcale spadku zainteresowania żywnością ekologiczną. Wręcz przeciwnie…
Świadczy o tym nie tylko fakt zwiększania wydatków rocznie na żywność ekologiczną – obecnie nieco ponad 8 euro / rocznie wydaje przeciętny Polak ( jeszcze kilka lat temu była to połowa, bo 4 euro). Ale to i tak nadal bardzo mało w porównaniu do innych krajów, oczywiście bardziej zamożnych , jak Dania, gdzie wydatki przekraczają dużo ponad 300 euro rocznie (średnia unijna to 76 €), więc nasz kraj ma bardzo dużo do nadrobienia.
Do tego rosnąca ilość przedsiębiorców związanych z produkcją ekologiczną, świadczy o sporej podaży na rynku ekologicznym. Zainteresowanie produktami bio w dość szerokim asortymencie powoduje, że konsumenci poszukują nie tylko podstawowych produktów, jak warzywa, owoce, nabiał, jaja, ale również innych, takich jak kawa, herbata, przyprawy, słodycze. Wiąże się to z koniecznością sprowadzania niektórych surowców, towarów z zagranicy, a to z kolei z włączeniem takich producentów do systemu kontroli i certyfikacji w jakości ekologicznej. W segmencie tzw. przygotowywania do sprzedaży ( tu również konfekcjonowanie, etykietowanie) można zaobserwować tendencję rosnącą (Ryc. 4).
Polscy rolnicy w tym i ekologiczni, jak wszyscy w UE, korzystają z możliwości dofinansowania w ramach Wspólnej Polityki Rolnej. Jednak towarowe rolnictwo ekologiczne, a więc takie, które produkuje żywność na rynek, w naszym kraju rozwija się stosunkowo wolno, szczególnie biorąc pod uwagę dynamikę rozwoju w innych krajach. Eksperci szacują, że rzeczywista skala ekologicznej produkcji rynkowej w Polsce wynosi maksymalnie 40 proc. rolników objętych dopłatami do produkcji ekologicznej…
Wyzwania w produkcji ekologicznej
Oczywiście trzeba pamiętać o wyzwaniach dla branży produktów ekologicznych. W Polsce potrzebny jest silny integrator w postaci zakładu przetwórczego, który łączyłby producentów produkcji pierwotnej i handel detaliczny. Bariera, jaką dla większości konsumentów jest wyższa cena produktu bio, mogłaby być przełamana dzięki skracaniu łańcucha dostaw , w myśl „od pola do stołu”. Ponadto osobista znajomość z producentem, pozwoliłaby nabrać pewności co do jakości produktu. Musi dynamicznie rozwijać się produkcja żywności przetworzonej. Przetwórstwo produktów ekologicznych daje możliwość osiągnięcia wyższych dochodów, wpływa pozytywnie na budowanie relacji handlowych i na zwiększenie zatrudnienia na obszarach wiejskich, ale też wymaga dużego nakładu pracy, dobrej organizacji, a przede wszystkim stale pogłębianej wiedzy. Do tego konieczne są długotrwałe przedsięwzięcia zwiększające świadomość ekologiczną wśród konsumentów i producentów, działania marketingowe i promujące żywność bio, a także większe wsparcie dla producentów zaangażowanych w rozwój rolnictwa ekologicznego.
Opracowała: Agnieszka Jereczek
[3] „Żywność ekologiczna w Polsce 2021”. Warszawa. Raport 2021. Koalicja na rzecz BIO we współpracy z Nielsen.
[2] za dr inż. Urszula Sołtysiak
[1] „Jakość żywności jako kierunek rozwoju rolnictwa w UE. Systemy produkcji żywności certyfikowanej – cele, szanse i ograniczenia. Praca zbiorowa, WN SCHOLAR, Warszawa 2023
