Żuławy Wiślane – niezwykła kraina w delcie Wisły cz.1.

Żuławy delty Wisły, nazywane również Żuławami Wiślanymi, to wspólne dzieło przyrody i wielowiekowej walki człowieka z niszczycielskim żywiołem wodnym. To wyjątkowy region rozpostarty w delcie Wisły, o niezwykłym krajobrazie, przyrodzie, historii i wielokulturowym dziedzictwie. Żuławy Wiślane to rozległa równina z żyznymi polami uprawnymi, łąkami i pastwiskami pociętymi gęstą siecią rzek, kanałów i rowów melioracyjnych. To szpalery rosochatych wierzb rosnących wzdłuż cieków wodnych, rzędy lip, topoli i licznych polnych dróg. To kraina wiatraków, domów podcieniowych, zwodzonych mostów, śluz i wrót sztormowych chroniących rzeki i kanały, stacji pomp regulujących poziom wód na polderach. Żuławy Wiślane to kraina o wyjątkowych walorach dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, a przy tym region Polski najbardziej zagrożony powodzią.

Położenie geograficzne

Żuławy Wiślane położone są w północno-środkowej części Polski, u ujścia Wisły, w nadmorskiej strefie Bałtyku. Pod względem administracyjnym teren Żuław leży w granicach województwa pomorskiego i warmińsko-mazurskiego. Jest to najmłodsza kraina geograficzna Polski licząca ok. 6 tysięcy lat. Jej powstanie wiąże się z osadami rzecznymi, zwanymi żułami, które nanoszone przez kolejne wylewy zamieniły się w urodzajne gleby zwane madami. Pochodzenie nazwy Żuławy nie jest ostatecznie wyjaśnione. Jedni badacze twierdzą, że nazwa ta pochodzi od polskiego rzeczownika żuł, czyli namuł, osad rzeczny. Inni wiążą tę nazwę z pruską przeszłością tego terenu i słowem sulava, oznaczające wyspę. Jakby nie było, w obu przypadkach wskazuje się na wodę jako żywioł, który zadecydował o utworzeniu delty Wisły.

Powierzchnia Żuław Wiślanych wynosi ok. 1700 km², z czego 465 km² (tj. 28%) zajmują depresje. Kraina ta w swoim zarysie przypomina kształt odwróconego trójkąta, którego wierzchołek znajduje się w rozwidleniu Wisły na Wisłę-Leniwkę i Nogat, a jego podstawę wyznacza Mierzeja Wiślana. Największy obszar depresyjny rozciąga się wokół Jeziora Drużno na powierzchni ok. 181 km². Na jego obszarze, w miejscowości Raczki Elbląskie znajduje się najniżej położony punkt depresyjny Żuław i jednocześnie Polski, wynoszący 1,8 m p.p.m. Drugi co do wielkości obszar depresyjny, obejmujący powierzchnię 152 km² rozpościera się w okolicach Nowego Dworu Gdańskiego. Znaczne obszary depresyjne znajdują się również w gminie Cedry Wielkie.

Żuławy od strony Bałtyku oddziela Mierzeja Wiślana, od zachodu Pojezierze Kaszubskie, od południa Pojezierze Iławskie, a od wschodu wzniesienie Wysoczyzny Elbląskiej. Rzeka Wisła oraz Nogat dzielą Żuławy na trzy mniejsze jednostki terytorialne:

1. Żuławy Gdańskie – obejmujące zachodnią część równiny żuławskiej, położone na lewym brzegu Wisły, zajmujące obszar ok. 39 tys. ha.
2. Żuławy Wielkie – obszarowo największe, obejmujące powierzchnię ponad 83 tys. ha w części środkowej Żuław Wiślanych, położone w widłach rzeki Wisły i Nogatu.
3. Żuławy Elbląskie – usytuowane na wschód od Nogatu do podnóża Wysoczyzny Elbląskiej, o powierzchni ok. 48 tys. ha.

fot.1.Raczki Elbląskie, oznakowanie najniższego punktu w Polsce (1,8 m p.p.m).

Ukształtowanie terenu

Środowisko geograficzne Żuław Wiślanych z charakterystyczną rzeźbą terenu, klimatem, wodami, przyrodą i gospodarką człowieka, która przez wieki kształtowała ten krajobraz, przesądza o wyjątkowości tego regionu w skali kraju. Obszar Żuław stanowi płaską równinę położoną na wysokości zbliżonej do poziomu morza i nieznacznie wznoszącą się w kierunku południowym. Krajobraz Żuław to zróżnicowane formy terenu, na które składają się nie tylko depresje, drobne wzniesienia, równinne płaszczyzny i wydmy na północnym krańcu delty, to również liczne formy utworzone przez człowieka. Najbardziej charakterystycznymi są poldery chronione wałami ziemnymi, wały przeciwpowodziowe wzdłuż koryta Wisły, wały chroniące koryta innych mniejszych rzek i kanałów oraz liczne groble, tamy, nasypy i rowy melioracyjne. Urządzenia te chronią obszary zagrożone powodzią i odprowadzają nadmiar wody, która szczególnie wiosną stanowi duże zagrożenie dla obszaru Żuław.

Wody powierzchniowe

Wody powierzchniowe Żuław Wiślanych można podzielić na naturalne i na ukształtowane przez człowieka. Wisła – największa rzeka w Polsce i jedna z największych rzek zlewiska Morza Bałtyckiego, to także najważniejsza żuławska rzeka, od której w głównej mierze kształtował się cały krajobraz delty. W XVII w. Wisła stanowiła jedną z najważniejszych dróg wodnych ówczesnej Europy, a do portu w Gdańsku spływało nią rocznie ponad 1/4 miliona ton różnych surowców i towarów. Warto dodać, że do końca XIX w. ujście Wisły było zupełnie inne niż obecnie. Część jej wód odpływała Nogatem do Zalewu Wiślanego, dalej rozdzielała się na Wisłę Gdańską wpływającą do Zatoki Gdańskiej i na Szkarpawę uchodzącą do Zalewu Wiślanego. W lutym 1840 r. wskutek dużego zatoru lodowego, Wisła przerwała Mierzeję Wiślaną w okolicach wsi Górki i utorowała sobie nowe ujście do Zatoki Gdańskiej, które później nazwane zostało przez Wincentego Pola, Śmiałą Wisłą. Skomplikowany układ hydrograficzny delty Wiślanej zawsze  sprzyjał powstawaniu zatorów lodowych, które wywoływały regularne powodzie na Żuławach. Te z kolei przynosiły ogrom zniszczeń i strat materialnych, a co gorsze, ofiary w ludziach. Do największych i najbardziej dotkliwych w skutkach dla gospodarki Żuław i jej mieszkańców, zaliczane są powodzie w 1829, 1855 i 1888 roku. Pod koniec XIX w., po katastrofalnej powodzi 1888 r., władze pruskie zadecydowały o wykonaniu przekopu Wisły pod Świbnem i odcięciu śluzami jej głównych ramion ujściowych, tj. Wisły Gdańskiej, Szkarpawy i Nogatu. Dzięki tej inwestycji, Wisłę wyprowadzono do morza zupełnie nowym, sztucznym korytem liczącym 7 km długości.

Przekop Wisły zakończono w 1895 r. i było to jedno z największych przedsięwzięć hydrotechnicznych XIX-wiecznej Europy, zabezpieczających Żuławy przed groźbą wielkich powodzi. Ustrój hydrologiczny delty Wisły zmienił się radykalnie. Pozostałe ważniejsze rzeki żuławskie, tj. Nogat, Motława, Radunia, Święta, Szkarpawa, Elbląg, Tuga cechuje minimalny spadek, a ich poziom zbliżony jest do poziomu morza. Zostały one skanalizowane i włączone do systemu odwadniającego nisko położone obszary deltowe i podobnie jak Wisła, na wielu odcinkach zostały obudowane wałami ochronnymi zabezpieczającymi przed powodziami.

fot.2. Otwarcie przekopu Wisły pod Świbnem w dniu 31 marca 1895 roku, godz. 15.45 (https://dziennikbaltycki.pl)

Cały obszar Żuław jest zmeliorowany i pocięty gęstą siecią kanałów oraz rowów melioracyjnych. Występują tutaj dwa systemy odwadniania: grawitacyjny – na zasadzie odpływów naturalnych oraz polderowy – mechanicznie za pomocą pomp. Na wyżej położonych terenach, obszary odwadniane są grawitacyjnie, natomiast na obszarach depresyjnych i przydepresyjnych nadmiar wody usuwają specjalne stacje pomp. Około 70% ogólnej powierzchni delty Wisły stanowią tereny polderowe odwadniane mechanicznie, pozostałe 30% to obszary odwadniane grawitacyjnie. Gęsta sieć kanałów i rowów melioracyjnych oraz towarzyszące im urządzenia regulacyjne i budowle wodne, tworzą ogromny system melioracyjny służący usuwaniu nadmiaru wody. Nie ma w Polsce drugiego takiego obszaru, wymagającego bardziej sprawnej infrastruktury melioracyjnej i przeciwpowodziowej niż Żuławy, co dla terenów depresyjnych stanowi bezwzględny warunek ich przetrwania. Gęsta sieć cieków wodnych na Żuławach  przecina się z równie gęstą siecią dróg, co wiąże się z dużą ilością mostów i przepraw promowych na tym obszarze.

Co ciekawe, Żuławy mimo nadmiaru wody, nie są regionem bogatym w jeziora. Nieliczne naturalne zbiorniki są prawie całkowicie zarośnięte i stanowią pozostałości starorzecza Wisły (jezioro Zaspa i jezioro Pusty Staw) lub są pozostałością po dawnym zasięgu wód Zalewu Wiślanego – jezioro Drużno na Żuławach Elbląskich (o pow. 1446 ha). Jest to jedno z najbardziej wyjątkowych jezior w Polsce, nazywane także „perłą Żuław”. Stanowi rzadki typ jeziora deltowego, płytkiego, silnie zarastającego, a jednocześnie bardzo bogatego przyrodniczo, dzięki czemu zostało wpisane na listę unikalnych obszarów wodno-błotnych chronionych konwencją ramsarską oraz objęte programem Natura 2000. Bogata szata roślinna, silnie rozbudowana linia brzegowa oraz obecność wysp i kęp pływających, sprzyjają występowaniu wielu gatunków gadów, płazów oraz rzadkich i chronionych ptaków – bielik, krakwa, płaskonos, żuraw, podróżniczek, gęgawa, gęś zbożowa, rybitwa czarna. W czasie wiosennych i jesiennych wędrówek gromadzą się tam kaczki i gęsi w stadach przekraczających nawet 10 tys. osobników. W wodach żyją szczupaki, sandacze, liny, karasie, leszcze, okonie a także  chroniona różanka. Akwen jeziora Drużno wraz z okolicznymi terenami roślinności szuwarowej, zarośli wierzbowych i lasu olsowego tworzy rezerwat przyrody „Jezioro Drużno”, utworzony w 1966 r., o łącznej powierzchni 3068,31 ha.

fot.3. Na pierwszym planie – obrotowy most kolejowy. Dalej rzeka rozszerza się. Widać wyraźnie dwa mosty zwodzone – po lewej stronie niebieski (początek szlaku Wisły Królewieckiej), po prawej żółty (szlak Szkarpawy). W zatoce, przed mostem na Szkarpawie, stacja pomp, a za nią rzeka Linawa odcięta od szlaku przez przepompownię (http://www.zalewwislany.pl)

Lasy

Na Żuławach Wiślanych jest bardzo mało lasów. Dawniej,  żuławskie tereny nad rzekami i potokami porastały liczne dęby, topole, jesiony, wiązy i graby tworząc bujne lasy łęgowe (zbiorowisko leśne występujące nad rzekami i potokami w zasięgu wód powodziowych). Ze względu na wysoką wartość użytkową gleb, prawie całe Żuławy zostały odlesione i zamienione na łąki, pastwiska i grunty orne. Największym i najlepiej zachowanym kompleksem leśnym, stanowiącym relikt dawnych lasów Żuław Wiślanych, jest pas Lasu Mątawskiego rosnący w południowej części Żuław, w widłach Wisły i Nogatu. Ten rezerwat przyrody o pow. 230 ha powstał z połączenia dwóch wcześniejszych rezerwatów, tj. „Mątawy” i „Lasu Łęgowego nad Nogatem” oraz oddziałów leśnych leżących między nimi. Ochroną objęte są tam stare drzewostany dębowe i jesionowe przekraczające 150 lat, siedliska grądu pomorskiego i łęgu wiązowo-jesionowego, populacje chronionych roślin  oraz rzadkich, zagrożonych wyginięciem zwierząt.

fot.4. Rezerwat przyrody „Las Mątawski”

Utworzono tam strefy ochronne ptaków – bielika, kani rudej i kani czarnej. Szczególnej ochronie podlega grupa ok. 180-letnich białych topól, zwanych przez okolicznych mieszkańców „Dwunastoma Apostołami” – chociaż obecnie pozostało ich tylko sześć. Warto dodać, że mimo dużego i ciągłego zapotrzebowania na drewno, przetrwał kompleks leśny porastający Mierzeję Wiślaną (bory bażynowe i mieszane oraz grądy) pełniący bardzo ważną funkcję ochronną, stabilizującą ruchome wydmy i chroniący przed wiatrami i falą sztormową. W krajobraz Żuław wpisały się także wierzby wśród pól sadzone rzędami wzdłuż rowów, wysokie drzewa liściaste przy drogach, tworzące aleje i parki wiejskie oraz zadrzewienia licznych cmentarzy. O istnieniu na Żuławach lasów i ich składzie gatunkowym mogą świadczyć zachowane nazwy niektórych miejscowości jak Dębina, Suchy Dąb, Grabiny, Cedry, Świerki czy Brzózki.

Rolnictwo Żuław

Żuławy są regionem typowo rolniczym, o bardzo urodzajnych glebach i dużych zasobach wodnych nawet w okresach suszy. Niemniej są regionem, w większym stopniu niż sąsiednie wysoczyzny, narażonym na klęski żywiołowe. Pierwotny krajobraz rozlewisk wodnych, bagien i wilgotnych lasów łęgowych został przekształcony w pola uprawne i łąki poprzecinane kanałami. Dominujące w strukturze gleb żuławskich są mady, które wykształciły się na namułach rzecznych porośniętych gęstym lasem liściastym. Stanowią one ponad 90% gleb Żuław Wiślanych i w zależności od zawartości frakcji spławialnych (<0,02 mm) można podzielić je na mady bardzo lekkie – ok. 2,0% powierzchni Żuław, lekkie – 3,6%, średnie – 22,8%, ciężkie – 50,8% oraz mady bardzo ciężkie – 16,9%. Pozostały odsetek stanowią gleby torfowo-murszowe. Szczególnie mady średnie i ciężkie, o dużej zawartości próchnicy i wysokiej aktywności biologicznej, zaliczane są do najżyźniejszych gleb w Polsce. Pozwalają osiągać bardzo wysokie plony zbóż, roślin oleistych, okopowych i siana. Produkcyjność gruntów rolnych na Żuławach oceniana jest jako dwukrotnie wyższa od średniej krajowej. Zabiegi agrotechniczne wymagają tutaj doboru solidnego i ciężkiego sprzętu rolniczego.

fot.5. Pole na Żuławach.

Należy jednak podkreślić, iż wysoka wydajność tych gleb jest silnie uzależniona od sprawnie funkcjonującego systemu wodno-melioracyjnego oraz właściwie prowadzonej agrotechniki. Obecne rolnictwo Żuław to intensywne rolnictwo towarowe, wysoko wydajne, specjalizujące się w uprawie zbóż, rzepaku, buraków cukrowych i chowie bydła. O jego dobrej kondycji decyduje umiejętność optymalnego wykorzystywania warunków naturalnych (glebowo-przyrodniczych), dobrej struktury obszarowej gospodarstw rolnych oraz dostępnych instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej.

Klimat

Klimat Żuław Wiślanych kształtowany jest bliskością Morza Bałtyckiego. W porównaniu do innych regionów Polski charakteryzuje się późniejszymi i chłodniejszymi wiosnami, późniejszymi i bardziej przekropnymi latami, dłuższymi i ciepłymi jesieniami oraz łagodnymi zimami. Roczna suma opadów jest nieco niższa od średniej krajowej, co jest spowodowane zatrzymywaniem deszczonośnych wiatrów zachodnich i północno-zachodnich przez wysoczyznę Pojezierza Kaszubskiego. Jako lokalną odrębność klimatyczną Żuław wymienia się dużą wilgotność powietrza i gruntu, co wynika z płytkiego zalegania wód gruntowych. Do charakterystycznych i malowniczych zjawisk tego regionu należą często występujące mgły przyziemne. Duża wilgotność powietrza oraz lokalny wpływ morza powodują, iż okresy przymrozków są  krótkie i dość łagodne. W ostatnich latach wyraźnie zauważalne są postępujące zmiany klimatyczne, objawiające się m.in. brakiem mroźnych zim, opadów śniegu, wyższą temperaturą powietrza i coraz częstszym występowaniem ekstremalnych zjawisk pogodowych (fale upałów, susze, deszcze nawalne, gwałtowne burze, powodzie, tornada, trąby powietrzne). Problem ten dotyczy również Żuław, których geograficzne położenie, ukształtowanie terenu i gospodarka czynią obszarem szczególnie narażonym. Globalne ocieplenie, z którym niewątpliwie mamy już do czynienia, prowadzić będzie do topnienia lodowców górskich i lądolodów powodując podnoszenie poziomu mórz i oceanów, a to skutkować może całkowitym zalaniem terenów nisko położonych. Jak alarmują klimatolodzy, do tego typu zagrożonych obszarów należą m.in. polskie Żuławy Wiślane.

cz.2. dostępna pod linkiem: http://strefa.agro.pl/zulawy-wislane-niezwykla-kraina-w-delcie-wisly-cz-2/

opracowała: Jolanta Wesołowska

Bibliografia:

1. Krajobrazy kulturowe Polski i ich przemiany, Joanna Plit, PAN IGiPZ, Warszawa 2016.
2. Żuławy Wiślane ochrona i kształtowanie zabytkowego krajobrazu, Bogna Lipińska, Stowarzyszenie Żuławy Nowy Dwór Gdański, Gdańsk 2011.
3. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, Kazimierz Cebulak, Stowarzyszenie Żuławy i LGD Żuławy i Mierzeja, Nowy Dwór Gdański 2010.
4. Cztery pory roku na Żuławach, UG Lichnowy 2009.
5. Jesteśmy stąd. Dom na Żuławach, Malbork 2008, Starostwo Powiatowe w Malborku.
6. Menonici, Edmund Kizik, Instytut Historii Uniwersytet Gdański Instytut Historii PAN.