Ekologiczny system gospodarowania opiera się na zrównoważonej produkcji roślinnej i zwierzęcej w obrębie gospodarstwa, wykorzystującej środki naturalne (biologiczne i mineralne), nieprzetworzone technologicznie. Sprowadza się to do zamkniętego obiegu materii w gospodarstwie, tzw. samowystarczalność nawozowa gospodarstwa. Niema tu miejsca na marnotrawstwo i straty energii. Dlatego tak ważne jest gromadzenie nawozów naturalnych i odpadów powstałych w gospodarstwie, aby zminimalizować zewnętrzne wpływy do gospodarstwa. Niezbędne do tego jest posiadanie zwierząt w gospodarstwie. To co rolnik ekologiczny wyprodukuje w gospodarstwie, najczęściej przeznacza na skarmianie zwierząt. A zwierzęta, spożywając te produkty i wydalając niestrawione resztki, wprowadzają z powrotem do obiegu materii niezbędne dla wzrostu roślin substancje odżywcze. Dzięki temu nie doprowadzamy do zbyt dużej ucieczki z gospodarstwa pierwiastków takich jak azot, fosfor, czy potas. Bo te właśnie składniki znajdują się w nawozach naturalnych typu: obornik, gnojówka, gnojowica. (tabela 2).
źródło: Nawozy i środki poprawiające właściwości gleby stosowane w rolnictwie ekologicznym, J. Ciesielska, E. Malusa’, L. S. Paszt, Skierniewice 2011
tabela 2. Przybliżone zawartości N,P,K, Mg w nawozach naturalnych.
Gleba jest podstawą rolnictwa ekologicznego. Jednym z podstawowych celów gospodarowania w systemie ekologicznym jest utrzymywanie wysokiej aktywności biologicznej gleby m.in. poprzez wprowadzanie dużej ilości materii organicznej. Materia organiczna ma ogromne znaczenie, ponieważ jej zawartość jest podstawowym wskaźnikiem jakości gleb, wpływa na ich właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne. Organizmy żywe warunkują równowagę w glebie. O równowadze tego ekosystemu możemy mówić, gdy ilość wynoszonej materii (w postaci plonów) równoważona jest z ilością wnoszoną w postaci masy organicznej (kompost, nawozy naturalne i zielone). Głównym składnikiem materii organicznej jest próchnica. Próchnica stanowi ok. 90% materii organicznej, dlatego często jest zamiennie stosowana z pojęciem materii organicznej. Próchnica dostarcza wiele składników pokarmowych niezbędnych dla wzrostu i rozwoju roślin, co sprawia, że jej zawartość w glebach mineralnych jest powszechnym wskaźnikiem żyzności. Aby wiedzieć na jakim poziomie w naszej glebie jest próchnica, oznacza się w wynikach analizy gleby zawartość węgla organicznego i na tej podstawie szacuje się ilość próchnicy ( z uwagi na trudności w oznaczaniu próchnicy).
W materii organicznej jest energia, potrzebna organizmom glebowym. Węgiel jest pokarmem dla mikroorganizmów, a gdy te mają pożywienie, to mają dogodne warunki do rozmnażania. Utrzymywanie tej stałej aktywności biologicznej gleby, albo jej wzrost jest jednym z elementów powodzenia gospodarstwa ekologicznego. W rolnictwie ekologicznym nawożenie nie polega na dostarczaniu bezpośrednio roślinom prostych związków chemicznych, lecz na podawaniu materii organicznej. Mikroorganizmy wytwarzają hormony roślinne – auksyny (substancje wzrostowe) . Poprzez mikroorganizmy glebowe odbywa się żywienie roślin, poprawia się system korzeniowy roślin, struktura gleby, a co za tym idzie żyzność gleby. Dodatkowo dzięki mikroorganizmom jest lepszy rozkład nasion chwastów w glebie. Dlatego też nawozy naturalne wykazują dodatkowe właściwości w porównaniu z nawozami syntetycznymi.
Również większe organizmy glebowe odgrywają istotną rolę. Rolnik najczęściej skupia swą uwagę na tym, co widzi – np. na dżdżownicach. Wg Darwina dżdżownica to „nierdzewny pług”. Im ich więcej w warstwie uprawnej tym lepiej. Wydaliny dżdżownic sklejają cząstki gleby, nadając im strukturę, a drążone przez nie korytarze tworzą kanały wentylacyjne w glebie. Stwierdzono, że łączna masa dżdżownic w prawidłowo nawożonej roli w gospodarstwie ekologicznym może przekraczać 1 tonę, zaś w intensywnym gospodarstwie konwencjonalnym często spada poniżej 20 kg.
Substancje próchnicze pozytywnie wpływają na nitryfikację wprowadzonego do gleby azotu amonowego i związków azotowych samej gleby oraz zmniejszają znacząco straty tego składnika. Fizjologicznie aktywne związki próchnicze mają duży wpływ stymulacyjny w procesach oddychania, aktywności enzymatycznej oraz fotosyntezie roślin wyższych. Wprowadzona do gleby w postaci obornika lub materiału roślinnego substancja organiczna ma właściwości przeciwdziałające występowaniu chorób niektórych roślin uprawnych – silnie mnożące się w tych warunkach organizmy saprofityczne są antagonistami fitopatogenów.
Głównymi nawozami w rolnictwie ekologicznym są nawozy naturalne: obornik, gnojówka, ewentualnie również gnojowica oraz organiczne: komposty, nawozy zielone i resztki pożniwne. Jednym z podstawowych nawozów w gospodarstwie ekologicznym jest obornik. Rolnik musi uczynić wszystko, aby zminimalizować straty materii organicznej i składników pokarmowych (głównie azotu) podczas przechowywania i aplikowania obornika. Z braku dobrej gnojowni, w źle przechowywanym oborniku, straty materii organicznej i składników pokarmowych mogą sięgać nawet do 40-50 %. Te utracone składniki to głównie azot, który ulatnia się do atmosfery w postaci amoniaku, a w postaci azotanów jest wymywany do wód powierzchniowych i gruntowych. Wymywaniu w znacznych ilościach podlega również potas.
Miejsce składowania nawozów naturalnych nie może być brudną częścią podwórka – bez utwardzenia, bez nieprzepuszczalnego dna, bez zbiornika na gnojówkę, na którym bezładnie gromadzi się obornik od czasu do czasu podtapiany i przemywany przez deszcze, z którego niekontrolowanie odpływają wody wraz ze składnikami pokarmowymi. Prawidłowe przechowywanie nawozów naturalnych minimalizuje straty tak ważnych składników pokarmowych.
Również aplikowanie nawozów w formie świeżej czy przekompostowanej ma ogromne znaczenie. Zasadniczym problemem gospodarki nawozowej w rolnictwie ekologicznym jest brak synchronizowania w czasie mineralizacji azotu z materii organicznej z zapotrzebowaniem przez rośliny uprawne. W przekompostowanym oborniku składniki pokarmowe będą występowały w łatwiej przyswajalnej formie, ale za to straty składników będą większe. Zatem termin stosowania nawozów zależy od tego w jakiej formie on występuje. Obornik powinniśmy stosować na jesień, gdyż na wiosnę azot nie zdąży się zmineralizować do formy łatwo przyswajalnej dla rośliny. Natomiast na wiosnę możemy aplikować kompost, czy też gnojówkę, ponieważ zawierają azot w formie bardziej dostępnej dla roślin.
Dodatkowo podczas kompostowania panuje podwyższona temperatura w początkowej fazie, która powoduje zabicie patogenów bateryjnych i grzybowych oraz nasion chwastów. Ponadto eliminuje przykre zapachy, co pozwala na stosowanie kompostu na wypasane użytki zielone bez obniżenia smakowitości traw. Bardzo ważnym elementem nawożenia jest jak najszybsze wymieszanie obornika z rolą poprzez, np. płytkie przyoranie, aby ograniczyć straty azotu.
Aby utrzymać bioróżnorodność w glebie, rolnik ekologiczny pamięta o zasadzie: „płytkie odwracanie, głębokie spulchnianie”. A wszystko po to, aby zachować organizmy tlenowe, żyjące w wierzchniej warstwie gleby i te beztlenowe, żyjące w głębszych warstwach.
Gdy nie mamy wystarczającej ilości nawozów naturalnych (tzw. odzwierzęcych) doskonale rolę nawozową spełnią rośliny uprawiane na przyoranie tzw. „nawozy zielone”- międzyplony i rośliny okrywowe. Najlepiej nadają się mieszanki roślin bobowatych (do niedawna motylkowatych – wiążą azot) i traw – zróżnicowana tolerancja środowiskowa tych gatunków zapewnia lepszy wzrost mieszanki w zmiennych warunkach pogodowych. Po wiosennym wymieszaniu tych roślin z glebą, znaczna część azotu podlega mineralizacji, w ciągu kilku tygodni. A tym samym azot ten staje się dostępny dla roślin w okresie największego zapotrzebowania.
Z kolei pozostałe rośliny nie wiążą azotu, ale pobierają duże ilości N z gleby i zmniejszają ryzyko jego wymywania. Ważną rolę pełnią gatunki szybko rosnące (głównie z rodziny kapustowatych oraz facelia), które w krótkim czasie pobierają dużo azotu, a po przyoraniu roślin azot wraca do gleby.
Działanie nawozowe poplonów jest zdecydowanie szybsze niż działanie słomy czy obornika, a wynika to z faktu, że zwykle przeoruje się rośliny młode.
W niedojrzałych roślinach:
- azot i węgiel występują w korzystnych proporcjach,
- są związane w postaci prostszych związków organicznych,
- ulegających łatwiej rozkładowi w porównaniu do starszych, na ogół zdrewniałych roślin.
Agnieszka Jereczek
Doradcy Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego służą radą i pomagają rolnikom z województwa pomorskiego w zakresie prowadzenia gospodarstwa rolnego.
Rolniku pamiętaj! Zawsze możesz liczyć na fachową pomoc pracowników Pomorskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego w Lubaniu – tu znajdziesz kontakty do doradców na terenie całego województwa i w Twojej Gminie.
