W województwie pomorskim uprawa ziemniaków stanowi około 23 tys. ha, przy czym notuje się tu najwyższy średni plon w kraju (30 ton z hektara). W przypadku uprawy ziemniaka sadzeniaka, na województwo pomorskie przypada około 2,5 tys. hektarów, czyli ponad 1/3 krajowej produkcji.
Ziemniak (Solanum tuberosum L.) – gatunek należący do rodziny psiankowatych jest ważną gospodarczo rośliną szczególnie dla Europy i Azji. Uprawiany jest w zdecydowanej większości krajów świata. W Polsce zajmuje nieco ponad 300 tys. ha, co daje plon około 6,5 mln ton. W województwie pomorskim uprawa ziemniaków stanowi około 23 tys. ha, przy czym notuje się tu najwyższy średni plon w kraju (30 ton z hektara). W przypadku uprawy ziemniaka sadzeniaka, na województwo pomorskie przypada około 2,5 tys. hektarów, czyli ponad 1/3 krajowej produkcji.
Niestety ziemniak jest rośliną podatną na wiele organizmów szkodliwych w tym kwarantannowych. Nadzór, który prowadzi Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa nad produkcją ziemniaka ma na celu zapewnienie bezpieczeństwa fitosanitarnego oraz zapobieganie rozprzestrzenianiu się szkodników i chorób kwarantannowych. Szczególną uwagą objęte są organizmy, których obecność zanotowano na terenie Unii Europejskiej. Ich wykaz można znaleźć w załączniku II części B Rozporządzenia Wykonawczego Komisji (UE) 2019/2072 z 28 listopada 2019 r. Dla ziemniaka są to: bakterioza pierścieniowa ziemniaka (Clavibacter sepedonicus), śluzak albo brunatna zgnilizna ziemniaka (Ralstonia solanacearum), rak ziemniaka (Synchytrium endobioticum), mątwik ziemniaczany (Globodera rostochiensis), mątwik agresywny (Globodera pallida), guzak amerykański (Meloidogyne chitwoodi) oraz guzak holenderski (Meloidogyne fallax). Więcej informacji na temat ww. organizmów można znaleźć na stronie www.piorin.gov.pl w zakładce „publikacje”.
Bakterioza pierścieniowa ziemniaka, którą wywołuje bakteria Clavibacter sepedonicus (Cs) i śluzak, której czynnikiem sprawczym jest bakteria Ralstonia solanacearum (Rs) to choroby kwarantannowe o największym znaczeniu w uprawie ziemniaka na świecie. Są one przyczyną wysokich kosztów ponoszonych w produkcji nasiennej i towarowej. Jak już wspomniano obie te bakterie są organizmami kwarantannowymi, co oznacza, że są szczególnie niebezpieczne z kilku powodów:
- W większości przypadków rośliny są porażane tzw. latentnie (niewidocznie), czyli bezobjawowo, a objawy pojawiają się dopiero po odpowiednim namnożeniu bakterii w roślinach w postaci bakteryjnych wycieków powodujących szybki rozpad bulw. Często trwa to kilka lat.
- Mogą być przyczyną poważnych strat zarówno w naszych gospodarstwach jak i strat gospodarczych w skali kraju. Mogą to być straty bezpośrednie związane z obniżeniem plonu albo pośrednie wynikające z dyskwalifikacji plantacji oraz zakazu eksportu, czy dystrybucji ziemniaków wewnątrz kraju i Unii Europejskiej.
- Są to organizmy trudne do zwalczenia. Obecnie brak jest dostępnych metod chemicznych lub biologicznych zwalczania tych chorób na bulwach ziemniaka. Zwalczanie jest długotrwałe i uciążliwe.
- Bakterie te bardzo łatwo się rozprzestrzeniają:
- przez bulwy użyte do sadzenia (wymiana międzysąsiedzka),
- podczas obrotu (bakterie z chorych tkanek porażają bezpośrednio bulwy zdrowe),
- w sposób pośredni na powierzchni skrzyń, palet, worków, narzędzi, maszyn, przyczep,
- przez samosiewy ziemniaka przy ich kontakcie z kolejnym plonem,
- poprzez odpady powstałe w produkcji oraz w przetwórstwie ziemniaka,
- poprzez wodę używaną do nawadniania i podlewania, szczególnie w przypadku śluzaka gdyż bakteria Ralstonia solanacearum łatwo rozprzestrzenia się w wodzie, a zimuje i namnaża nie tylko w ziemniakach ale również w innych roślinach z rodziny psiankowatych (czyli z tej samej rodziny co ziemniak) rosnących na brzegach rzek i akwenów wodnych np. psianka słodkogórz (Solanum dulcamara). W związku z tym w przypadku bakterii wywołującej śluzaka inspektorzy pobierają do badań nie tylko ziemniaki, ale także wodę z oczyszczalni ścieków, rowów melioracyjnych, przetwórni, jak również rośliny psianek rosnących przy brzegach jezior i cieków wodnych.
Rośliny porażone bakteriami Cs wywołującymi bakteriozę pierścieniową ziemniaka wykazują więdnięcie liści, często z jednej strony łodygi połączone z międzyżyłkową chlorozą i żółknięciem. Liście łyżeczkowato zwijają się ku górze. W przypadku porażenia śluzakiem liście więdną gwałtownie zwykle pozbawione chlorozy. Po ucięciu łodygi i wstawieniu jej pionowo do wody zauważymy wyciek śluzu bakteryjnego. Objawy Cs i Rs mogą być podobne do innych chorób lub mogą być przez nie maskowane np. zaraza ziemniaka, czarna nóżka, wertycylioza, choroby wirusowe lub czynniki fizjologiczne. Typowe objawy obu chorób są trudne do zaobserwowania z powodu zwykle niskiej koncentracji bakterii w roślinie. Obie bakterie zasiedlają wiązki przewodzące w łodygach i bulwach ziemniaka. Porażenie młodych bulw następuje przez stolony. W części przystolonowej zaobserwujemy przebarwienia. W zaawansowanej fazie przebarwienia obejmują cały pierścień. Z porażonych bakteriozą bulw ziemniaka po przekrojeniu ich i ściśnięciu następuje wyciek kremowej, serowej i bezwonnej masy. Widać też rozwarstwienie bulwy na część zewnętrzną i rdzeń. Występują też gwiazdkowate pęknięcia na powierzchni bulwy. W przypadku porażenia śluzakiem po przekrojeniu bulwy widać samoistny wyciek śluzu bakteryjnego, który może wydostawać się również z oczek, co powoduje przyklejanie się do nich grudek ziemi. W obu przypadkach bulwy zaczynają gnić.
Uwzględniając konieczność zwalczania i zapobiegania rozprzestrzenianiu się ww. chorób niezbędne są monitoringowe działania kontrolne inspektorów WIORiN. Próby na obecność obu bakterii pobierane są zarówno z sadzeniaków ziemniaka jak i z ziemniaków konsumpcyjnych oraz przemysłowych i przekazywane do Oddziałów Centralnego Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa. W przypadku ostatecznego potwierdzenia obecności bakterii w materiale roślinnym Pomorski Wojewódzki Inspektor Ochrony Roślin i Nasiennictwa wydaje decyzję, w której zawarte są obowiązki, nakazy i zakazy nałożone na posiadacza celem zlikwidowania ogniska choroby. Decyzje mają charakter indywidualny, a konkretne nakazy lub zakazy zależą od wyników postępowania wyjaśniającego. Za nie przestrzeganie zapisów zawartych w decyzji grożą bardzo wysokie administracyjne kary pieniężne – nawet do 50 tys. złotych.
Wszystkie ziemniaki znajdujące się w obrocie muszą posiadać paszport (w przypadku ziemniaków sadzeniaków) lub oznakowanie (w przypadku ziemniaków innych niż sadzeniaki). Dzięki temu na każdym etapie dystrybucji można dojść do źródła ich pochodzenia. W przypadku wykrycia Cs, Rs lub innego kwarantannowego organizmu szkodliwego możliwa jest szybsza i skuteczniejsza walka z nim. Oznakowanie to jednocześnie numer wpisu do rejestru podmiotów profesjonalnych prowadzonego przez Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Roślin i Nasiennictwa i musi być umieszczone na każdym opakowaniu ziemniaków. Obowiązkiem wpisu do rejestru objęte są podmioty zajmujące się obrotem ziemniaków np. hurtownie, importerzy oraz rolnicy którzy wyprowadzają ziemniaki z gospodarstwa jak również rolnicy, którzy uprawiają powyżej 1,5 ha ziemniaków bez względu na przeznaczenie (własne potrzeby czy na sprzedaż).
Walka z bakteriozą pierścieniową ziemniaka i śluzakiem jest bardzo trudna i wymaga od producenta bezwzględnego przestrzegania zasad bezpieczeństwa fitosanitarnego. Aby ograniczyć występowanie i rozprzestrzenianie się obu chorób należy:
- używać do sadzenia bulw ziemniaka o jednoznacznie ustalonym statusie fitosanitarnym tj. sadzenie wyłącznie kwalifikowanych sadzeniaków ziemniaka albo ziemniaków przeznaczonych do sadzenia wyprodukowanych pod nadzorem wojewódzkiego inspektora i pochodzących z miejsc produkcji (gospodarstw) wolnych od ww. bakterii,
- obserwować plantacje,
- nie stosować międzysąsiedzkiej wymiany ziemniaków do sadzenia,
- unikać krojenia ziemniaków,
- oddzielać produkcję sadzeniaków od produkcji ziemniaków konsumpcyjnych,
- dezynfekować preparatem bakteriobójczym narzędzia, maszyny, pojazdy, przyczepy, opakowania, przechowalnie (ogólnie zachowanie wysokiej higieny, czystości i wymagań sanitarnych),
- unikać wypożyczania maszyn i sprzętu pomiędzy różnymi miejscami produkcji,
- oddzielnie składować poszczególne partie ziemniaków,
- zwalczać samosiewy ziemniaka i innych roślin żywicielskich ww. bakterii,
- bezpiecznie utylizować wszelkie odpady,
- umożliwiać inspekcji częste pobieranie prób do badań laboratoryjnych,
- stosować się do nakazów i zakazów zawartych w decyzjach administracyjnych.
Z naszych obserwacji wynika, że rolnicy i przedsiębiorcy są bardziej świadomi zagrożeń wynikających z występowania organizmów kwarantannowych. Wierzymy, że robią wszystko aby nie dopuścić do porażenia bulw ziemniaków przez te groźne organizmy w swoich gospodarstwach, przechowalniach czy przetwórniach
Wojewódzki Inspektorat Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Gdańsku
Kierownik Oddziału w Kościerzynie
mgr inż. Jacek Fierka
