Zbiór ziarna zbóż z plantacji niestety nie jest momentem, w którym nasze płody rolne stają się bezpieczne od zagrożeń związanych z żerowaniem szkodników. Długotrwałe magazynowanie ziarna w sprzyjających dla agrofagów warunkach może spowodować drastyczny spadek jego jakości.
Wynikiem żerowania organizmów patogenicznych jest zanieczyszczenie składowanej masy ziarna kałem, wydzielinami, wylinkami lub padłymi osobnikami co może w krótkim czasie prowadzić do jego zawilgocenia i zagrzewania. Dlatego monitorowanie magazynów oraz ewentualne zwalczanie tych szkodników jest zabiegiem opłacalnym i generującym znaczne oszczędności w gospodarstwie. W tym artykule przedstawię państwu sylwetki kilku najgroźniejszych, na które powinniśmy zwrócić uwagę.
I. Owady z rzędu chrząszczy:
- Wołek zbożowy – owad wielkości 2-5mm o charakterystycznej głowie wydłużonej z tzw. ”ryjkiem” owalnym w przekroju. Barwa tego szkodnika zmienia się wraz z wiekiem. Młode osobniki zaraz po opuszczeniu ziarniaków w których przebywają w stadium larwy posiadają ciało barwy jasno-brązowej. Natomiast w miarę upływu czasu chrząszcze ciemnieją stając się praktycznie czarne. Lustracja magazynu pod kątem obecności wołków jest bardzo trudna w początkowych fazach ich rozwoju. Jest to spowodowane tzw. ukrytym zasiedleniem ziarniaków. Polega ono na umieszczeniu jaj wołków wewnątrz ziarniaka i zasklepieniem wylotu przez samicę tak że takie porażone ziarno jest bardzo trudne do odróżnienia w stosunku do zdrowego surowca. Również trudno odnaleźć dorosłe osobniki gdyż bytują one w głębszych partiach pryzmy w zacienieniu.
Szkodliwość tego gatunku jest bardzo znaczna. Uszkodzenia i straty ziarna powodują zarówno larwy jak i postacie dorosłe. Larwy zjadają wnętrze zasiedlanych ziarniaków, natomiast dorosłe postacie wygryzają w pozostałych zdrowych otworki o nieregularnym kształcie. Dziennie jeden osobnik może zjeść 0,7 mg ziarna i wytworzyć 0,13mg pyłu, który wpływa na proces jego zagrzewania się. Również martwe osobniki stanowią zagrożenie zdrowotne ponieważ są bankiem alergenów powodujących u człowieka alergiczne zapalenie pęcherzyków płucnych).
Rys 1. Wołek zbożowy, trojszyk ulec – budowa ciała.
- Trojszyk ulec – owad wielkością zbliżony do wołka zbożowego (średnia wielkość ok 4mm) barwy rdzawo-brązowej. W odróżnieniu od poprzednika nie posiada wydłużonej głowy tylko bardziej masywną wciętą w tułów. Charakterystyczną cechą tych chrząszczy jest bruzdkowanie pokrywające pokrywy skrzydeł. Rozwój pokoleń jest uzależniony od temperatury. W ciągu roku w pomieszczeniach ogrzewanych rozwija się od 4 – 6 pokoleń natomiast w magazynach których temperatura nie spada poniżej 7°C rozwijają się tylko dwa pokolenia. Samica składa jaja na powierzchnie ziarna lub w pobliżu. Czas ich rozwoju do postaci larwalnej trwa od 4 do 39 dni w zależności od temperatury. Trojszyk ulec to szkodnik wtórny, który bytuje głównie na ziarnie zbóż (pszenica, owies, jęczmień, żyto, ryż, kukurydza) i produktach przetworzonych (mąka, kasze, otręby, płatki). Zasiedlając magazyny preferuje w pierwszej kolejności ziarniaki uszkodzone mechanicznie lub przez inne szkodniki pierwotne tj. wołek zbożowy. Efektem żerowania w ziarnie jest spadek jego wartości siewnej (zdolności kiełkowania ponieważ osobniki dorosłe uszkadzają przede wszystkim zarodek wygryzając w nim niewielkie, płytkie otwory.
II. Motyle:
- Mól ziarniak – jest motylem o długości ciała 10-14 mm, o charakterystycznym ubarwieniu przednich skrzydeł ( srebrzystoszare z żółtawym odcieniem i szeregiem ciemnych, nieregularnie rozmieszczonych plamek). Formą powodującą straty w magazynie są larwy żywiące się przede wszystkim nasionami wyjadając ich zawartość, głównie zarodek. Takie działanie podobnie jak w przypadku trojszyków dyskwalifikuje ziarno jako materiał siewny
Ponadto podczas żerowania gąsienice wytwarzają lepką przędzę pokrywając nią masę ziarna. Dlatego charakterystycznym objawem ich obecności na pryzmie jest „delikatna pajęczynka” łącząca nasiona.
- Mklik mączny- motyl znacznie większy niż mól ziarniak (długość ciała około 14 mm, rozpiętość skrzydeł do 25 mm) Przednie skrzydła mają kolor szary z dwoma charakterystycznymi zygzakowatymi liniami. Podobnie jak mól postać dorosła nie pobiera pokarmu. W związku z tym główne straty w surowcu powodują larwy, które również uszkadzają zarodki powodując straty w zdolności kiełkowania. Efektem żerowania jest powstanie mocnej przędzy zlepienie ziarna w grudki.
Rys 2. Mól ziarniak, Mklik mączny – budowa ciała.
III. Pajęczaki (potocznie roztocza)
- Rozkruszek mączny -niedostrzegalny gołym okiem pajęczak (0,4 mm długości). Barwy jasno beżowej żerujący masowo w magazynach zbożowych i zielarskich. Rozkruszek mączny uszkadza ziarna wszystkich gatunków zbóż, atakując zarodek obniża ich energię kiełkowania. Również może z powodzeniem bytować w produktach przemiału ziarna tj. mąka, kasza, płatki, otręby, makuchy, etc. Zasiedlając mąkę powoduje wzrost jej wilgotności i podwyższenie temperatury (zjawisko samozagrzewania), co skutkuje jej zepsuciem objawiającym się wystąpieniem ostrego zapachu miodowego, lub stęchłego.
Rys. 3. Rozkruszek mączny.
Profilaktyka (zapobieganie stratom spowodowanym przez szkodniki)
- Monitoring temperatury magazynów i obecności szkodników
Temperaturę i wilgotność w magazynie i w zbożu należy dokładnie monitorować, sprawdzać, czy w trakcie przechowywania nie pojawiły się owady i roztocze, tym bardziej że słońce, ogrzewając ściany magazynów i przylegające do nich warstwy zboża, znacząco poprawia warunki bytowania i rozwoju szkodników magazynowych.
Następstwem miejscowego wzrostu temperatury jest migracja wilgoci w masie ziarnowej z miejsc chłodniejszych do cieplejszych, aż do wykroplenia się pary wodnej na wewnętrznych ścianach magazynu. Podwyższona wilgotność i temperatura są czynnikami sprzyjającymi żerowaniu i rozmnażaniu szkodników magazynowych, których rozwój w temperaturach poniżej 4°C był zahamowany. W związku z tym magazynowane ziarno powinno się:
- przechowywać suche (wilgotność poniżej 14,5 %, wskaźnik zanieczyszczeń do 6 proc. temperaturę poniżej 18 st. C) i okresowo je przewietrzać,
- schładzać ziarno suche lub prawie suche – do temperatury 5 – 10°C,
- suszyć ziarno wilgotne (podstawowe zboża o wilgotności 19-20%) w warstwie do ok. 3 metrów,
- suszyć ziarno mokre (o wilgotności do 22%) w obniżonej warstwie poniżej 1 metra i przy odpowiedniej wilgotności względnej powietrza.
- Zwalczanie chemiczne
Rys.4. Monitoring wilgotności ziarna -ważny element profilaktyki przed szkodnikami.
Po lustracji magazynu i wystąpieniu szkodnika walkę chemiczną można wykonać poprzez zastosowanie:
- Generatorów dymu – świece rozstawiane na podłodze magazynu w ilości uzależnionej od preparatu po zapaleniu uwalniające substancję aktywną najczęściej (pirymifos metylowy -związek z grupy fosforoorganicznych). Ilość świec najczęściej dobieramy do kubatury pomieszczenia (najczęściej jest to 1 świeca na 300-500 m3 magazynu. W razie potrzeby zabieg można powtórzyć w okresie najmniej 6 tygodni Tego typu substancje zwalczają: wołka zbożowego, trojszyki, spichrzel surynamską, kapturnika zbożowca, omacnicę spichrzankę oraz, rozkruszki
- Tabletki/płytki – tabletek umieszczane w magazynie emitujące gaz (substancję aktywną) drogą reakcji chemicznej pod wpływem wilgoci. Większość preparatów oferowanych obecnie na rynku zawiera w swym składzie substancję aktywną fosforek glinu, który pod wpływem wysokiej wilgotności w magazynie ulega reakcjom chemicznym prowadzącym do stopniowego uwalniania toksycznego dla szkodników fosforowodoru. Działanie tego gazu jest zabójcze dla szkodników zbóż i bobowatych tj. strąkowiec grochowy, wołek zbożowy i ryżowy, omacnica spichrzanka, mklik mączny, spichrzel surinamski, rozpłaszczyk rdzawy,
- Preparaty w formie koncentratów – stosowane wyłączenie za pomocą wykorzystaniem automatycznych aplikatorów montowanych przy przenośnikach ziarna zbóż lub za pomocą opryskiwaczy lub zamgławiaczy automatycznych nie wymagających obecności operatora podczas zabiegu. W tego typu środkach stosuje się różne substancje aktywne m.in: deltametrynę, cypermetrynę (pyretroidy), pirymifos metylowy (związki fosforoorganiczne). Preparaty te zwalczają jednie część z wymienionych gatunki szkodników magazynowych.
Należy zapamiętać, iż zabiegi fumigacji najlepiej zlecić wyspecjalizowanej firmie zwalczającej szkodniki magazynowe, lub wykonać je samemu tylko wtedy gdy posiadamy aktualne zaświadczenie ukończenia szkolenia z zakresu stosowania środków ochrony roślin metodą fumigacji. Dopiero wtedy możemy legalnie zakupić środki ochrony roślin zaliczane do bardzo toksycznych (T+) i toksycznych (T) oraz je stosować w posiadanych magazynach.
Jednakże zanim przystąpimy do zabiegu lub zlecimy firmie wykonanie fumigacji powinniśmy odpowiednio przygotować obiekt oraz składowany surowiec do tego typu czynności. W pierwszej kolejności magazyn należy dokładnie posprzątać, gdyż kurz i brud absorbują stosowany środek i obniżają jego efektywność. Po uprzątnięciu przestrzeni przechowalni powinniśmy dokładnie uszczelnić, przede wszystkim sieć wentylacyjną, okna i drzwi, wykorzystując przy tym specjalistyczne materiały do tego przeznaczone tj. gazoszczelna folia, pianka lub impregnowany papier. Nie powinniśmy oszczędzać na tych materiałach zastępując je ogólnodostępnymi m.in zwykłą folią budowlaną, ponieważ nie posiada ona takiej gazoszczelności jak specjalistyczna. Ponadto aby poprawić szczelność pomieszczeń wszelkie ubytki i pęknięcia w ścianach i posadzce należy uzupełnić zaprawą cementową. Ostatnim z elementów przygotowania pomieszczeń przed gazowaniem jest zabranie z nich lub zabezpieczenie np. gazoszczelną folią, urządzeń wrażliwych na działanie fosforowodoru. W kwestii zabezpieczanego ziarna należy go przed gazowaniem przemieścić z jednego silosu do drugiego, aby go napowietrzyć i rozbić zbrylenia. Ponadto taki zabieg zwiększa intensywność przenikania gazu do głębszych partii składowanego surowca.
Zabiegi związane z walką z szkodnikami są trudne i kosztowne. Dlatego zawsze lepiej zapobiegać niż leczyć. Profilaktyka związana z monitoringiem agrofagów magazynowych polegająca na obserwacji pryzm oraz doborze warunków składowania tj. wilgotność temperatura, okresowe przewietrzanie znacząco zmniejsza zagrożenie uszkodzeń ziarniaków przez szkodniki i generuje oszczędności. Jeżeli niestety mamy już w swym magazynie szkodniki zabiegi zwalczania wykonajmy ( o ile posiadamy uprawnienia) dokładnie na przygotowanej wcześniej do tego powierzchni lub zlećmy to specjalistycznej firmie, która posiada stosowne zezwolenia. Tylko wtedy możemy mieć pewność, iż nasz materiał będzie posiadał satysfakcjonującą nas jakość.
Źródła:
- „Metodyka integrowanej ochrony magazynów zbożowych dla doradców” Opracowanie zbiorowe pod redakcją: dr. inż. Tomasza Klejdysza i prof. dr. hab. Marka Mrówczyńskiego, Instytut Ochrony Roślin, Poznań 2017
- „Dobra Praktyka postępowania przy stosowaniu środków ochrony roślin” G. Doruchowski R. Hołownicki,
Świechowski, A. Godyń, Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice 2014 - szkodniki.waw.pl/
- ior.poznan.pl/baza/srodki_ochrony_roslin
opracował: Daniel Dąbrowski
