„Ziemia, ta żywa gleba, to jednak szczególny środek produkcji.
Nie można jej traktować jak rzeczy martwej.
Jest to przecież środowisko mieszane, połączenie rzeczy martwych
– minerałów, resztek organicznych z bogatym światem mikroflory i mikrofauny.
Nie na darmo się przecież mówi, że gleba w kulturze żyje.
„Ziemię trzeba kochać i pieścić bardziej niż kochankę””
prof. Ryszard Manteuffel (1903-1991), wybitny ekonomista rolny
Gleba to podstawowy zasób naturalny w gospodarstwie rolnym. W wyniku intensyfikacji produkcji rolniczej zepchnięto ją do drugoplanowej roli: biernej substancji, w której korzenią się rośliny i oraz przekaźnika substancji pokarmowych do roślin uprawnych. Tymczasem gleba to najbardziej skomplikowany, tętniący życiem ekosystem na Ziemi. Mnogość organizmów, interakcji pomiędzy nimi naukowcy zaczynają dopiero odkrywać i rozumieć. Aktualnie poznano tylko 1% mikroorganizmów zamieszkujących glebę. Skutki tego, że w uprawie gleby nie są brane pod uwagę jej naturalne, specyficzne wymagania zaczynają już być widoczne w tempie w jakim następuje degradacja gleb. Z czasem, problemy wynikające z takiego stanu rzeczy, staną się coraz bardziej dotkliwe dla rolnictwa, o ile nie zmieni się podejście w tej kwestii.
Utrzymanie gleby w dobrej kulturze jest podstawową powinnością prawdziwego rolnika. Kwestie, o których mowa powyżej nie są dla rolnictwa niczym nowym, jest to wiedza, która na początku XX w. była stosowana w rolnictwie powszechnie. W tym okresie rolnik był rzemieślnikiem, który bardzo dobrze znał i wykorzystywał naturalne procesy przyrodnicze w produkcji rolniczej. Nie piszę tu o tym, aby cofnąć się o 100 lat, tylko o tym, aby dzięki wykorzystaniu nowoczesnej wiedzy, umiejętnie wykorzystać te procesy w produkcji rolniczej. Nie należy lekceważyć przyrody, gdyż z przyrodą jeszcze nikt nie wygrał – kiedyś zawsze następuje odreagowanie.
Podstawową, użytkową cechą gleby jest jej struktura. Wiele osób myli często strukturę gleby z jej teksturą. Tekstura gleby to jej elementy mechaniczne – mineralne tj. piasek, glina czy ił, które tworzą szkielet gleby. Natomiast struktura gleby to rodzaj i sposób wzajemnych powiązań pomiędzy tymi elementami mechanicznymi, a koloidami glebowymi i materią organiczną w glebie. Koloidy glebowe to substancje mineralne, które posiadają działanie spajające takie jak węglan wapnia oraz tlenki żelaza i glinu. Materia organiczna wraz z koloidami nadają glebie kształt. Podobnie jak bryła domu składa się z wielu różnorodnych luźnych materiałów i to zaprawa nadaje im kształt domu, tak materia organiczna wraz z koloidami stanowią taką właśnie zaprawę w glebie.
Ryc. 1 Materia organiczna.
Zdrowa gleba ma strukturę gruzełkowatą, tj. złożona jest z bryłek rozmaitej wielkości zwanych gruzełkami. Gruzełki składają się ze zlepionych poprzez materię organiczną ziaren piasku, gliny czy iłu. Istotną rolę odgrywają w nich dwojakiego rodzaju przestrzenie powietrzne: kapilary i kanaliki. Dzięki takiej strukturze w glebie może następować wymiana powietrza glebowego z atmosferycznym, następuje ruch wody, a korzenie mogą się prawidłowo rozrastać. Gleba zlepiona w gruzełki jest bardziej odporna na degradację czy to poprzez erozję czy też ugniatanie.
Na żyzność gleby wpływa zarówno jej tekstura jak i struktura. Rolnicy mają ograniczony wpływ na teksturę gleby, jednak mogą wpływać na jej strukturę, a tym samym i żyzność. Wysokość plonów aż w 60% zależy od żyzności gleby. Gleba w stanie naturalnym zazwyczaj nie ma struktury gruzełkowatej. Strukturę gruzełkowatą możemy uzyskać poprzez stosowanie odpowiednich dla danego rodzaju gleby działań takich jak np. regulacja odczynu gleby, prawidłowy płodozmian, stosowanie obornika i nawozów zielonych. Procesy budujące i niszczące strukturę gleby przedstawia Tab.1.
Tab. 1 Procesy budujące i niszczące strukturę gleby.
| Procesy budujące strukturę gleby | Procesy niszczące strukturę gleby |
|
1. Mróz/przesuszanie 2. Procesy chemiczne (substancja organiczna, węglany, sole żelaza) 3. Dżdżownice 4. Rośliny 5. Odprowadzanie wody 6. Obornik i wapno 7. Sprzęt rolniczy 8. Systemy uprawy 9. Resztki pożniwne |
1. Erozja 2. Zakwaszenie 3. Przenawożenie szczególnie N i K 4. Uprawa rozpylająca 5. Ciężki sprzęt 6. Niewłaściwe terminy uprawy
|
Jednym z najważniejszych czynników obok dostarczania glebie materii organicznej w formie nawozów organicznych jest dostarczenie jej wapna. Wapno podnosi pH gleby, poprawiając przyswajalność składników pokarmowych oraz dostarcza jonów Ca2+, które mają działanie silnie spajające glebę.
Doprowadzenie i utrzymanie gleby w strukturze gruzełkowatej nie jest rzeczą prostą. Wymaga to wieloletnich i właściwych dla danych warunków zabiegów. Kluczową rolę odgrywa tu próchnica. Tymczasem gleby w Polsce są w większości ubogie w próchnicę. Około 60% gleb mineralnych zawiera do 2% próchnicy w warstwie ornej. Optymalna zawartość to 4%. Próchnica wykazuje właściwości, które sprzyjają powstawaniu agregatów glebowych i tworzeniu korzystnej struktury gruzełkowatej. Cecha ta sprzyja zwiększaniu zwięzłości gleb lekkich, powodując poprawę ich retencyjności, a w przypadku gleb zwięzłych ich rozluźnienie i lepszą aerację (natlenienie). Poprawa stosunków powietrzno-wodnych wszystkich gleb wpływa dodatnio na warunki uprawy roli. Dodatkowo ciemne zabarwienie próchnicy sprawia, że pochłania ona silnie promieniowanie słoneczne, sprzyjając szybszemu nagrzewaniu gleb. Wpływ działalności rolniczej na zmianę zawartości próchnicy w glebie przedstawia Tab. 2.
Tab 2. Wpływ działalności rolniczej na zmianę zawartości próchnicy w glebie.
| Uprawa/nawóz | Ubytek próchnicy kg/ha/rok | Przyrost próchnicy kg/ha/rok |
| okopowe | 1300 | |
| kukurydza, kapustne, ogórki pomidory | 800-1000 | |
| zboża, rzepak, pietruszka, burak, cebula | 400-500 | |
| gryka | 5-150 | |
| poplon + zasiew na zaoranie | 1200 | |
| TUZ, koniczyny, lucerny | 1000 | |
| trawy i mieszanki z motylkowatymi | 350-700 | |
| poplony ozime, strączkowe | 200-300 | |
| słoma tona | 150-200 | |
| poplon ścierniskowy/odłóg | 50-150 | |
| kompost świeży rozłożony | 100-150 | |
| obornik świeży-rozłożony | 50-100 |
Zrozumienie i wykorzystanie naturalnych procesów, które zachodzą w glebie zgodnie z ich przebiegiem jest kluczem do przyszłości rolnictwa. W obliczu ekstremalnych zjawisk pogodowych, wzrastającej odporności chwastów i patogenów na środki ochrony roślin, deficytu wody tylko zdrowa gleba, utrzymana w dobrej kulturze jest w stanie ograniczyć niekorzystny wpływ tych czynników, a tym samym zapewnić rolnikowi zdrowe rośliny i stabilne plony.
Alicja Łepek
