Ekspansja przemysłowych metod produkcji stanowi zagrożenie dla różnorodności zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich. W tej sytuacji promocja ras zagrożonych ryzykiem wyginięcia, w tym ras pierwotnych, nabiera priorytetowego charakteru.
Amatorski chów drobiu od lat odgrywa istotną rolę w ochronie zasobów genetycznych. Stanowi również początek wytworzenia ras oraz linii użytkowanych w wielkotowarowej produkcji kur nieśnych i mięsnych. Hodowcy znajdując satysfakcję w utrzymywaniu atrakcyjnych gatunków i ras ptaków we własnym gospodarstwie, biorą udział w zachowaniu puli zmutowanych genów, które samorzutnie pojawiały się w ciągu wieków. Przepisy Unii Europejskiej dotyczące chowu i hodowli drobiu oraz możliwość transportu i przemieszczania zwierząt sprzyjają amatorskiej hodowli w kontynuacji chronienia pul genowych.
Rodzime rasy kur nieśnych charakteryzują się dobrym przystosowaniem do miejscowych warunków środowiskowych, wysoką zdolnością reprodukcyjną, dużą przeżywalnością w trudnych warunkach środowiskowych, a dzięki unikalnemu profilowi genetycznemu są cennym materiałem w badaniach naukowych. Rasy drobiu objęte programem ochrony mogą stanowić cenne źródło pozyskiwania produktów drobiowych (jaj i mięsa) w produkcji żywności „markowej” lub regionalnej.
Interesującym jest fakt, że drobiarze-hobbyści, którzy są „ojcami” nowych ras, stanowiących dobrze zachowaną pulę genów, nie są zainteresowani jej ochroną prawną. Większość hodowców utrzymuje ptaki, wybierając poszczególne sztuki na wystawę, jednocześnie nie prowadząc ukierunkowanej selekcji w stadzie hodowlanym. Traktują ptaki jako „przedmiot handlu”, który ma cieszyć nowego nabywcę. Pod tym względem hodowcy drobiu ozdobnego są do siebie podobni na całym świecie.
Hodowcy akceptują odtwarzanie ras jako metodę ochrony i ich zachowania, lecz zwracają uwagę głównie na fenotyp (wygląd) ptaka, a nie na genom, który go warunkuje. Pomimo, że głównym celem hodowli nie jest zachowanie rasy, lecz stworzenie stada drobiu wystawowego, to jednak w ten sposób pośrednio działa ona na rzecz zachowania materiału genetycznego.
Obok kur w standardowych rozmiarach, utrzymuje się rasy karłowate, które wciąż zyskują na popularności. Selekcja ukierunkowana na małe rozmiary ciała, najczęściej idąca w parze z delikatnym, nierzadko dziwacznym wyglądem, szeroką paletą barw upierzenia, jest wyjątkowo atrakcyjna dla niejednego miłośnika ptactwa grzebiącego. Rasy, takie jak Sebright o efektownym upierzeniu (gdzie każde złote lub białe pióro ozdobione jest czarną obwódką), Bantamki z symetryczną głową, czy Szabo z krótkimi nogami, mają udział w zachowaniu wspólnej puli genów.
Wartym uwagi jest również zachowanie oraz przekazywanie genów warunkujących odporność na choroby. Osobniki decydujące o przyszłości hodowli najczęściej krzyżują się losowo z osobnikami pochodzącymi z innych stad (między innymi konkurujących na wystawach) bez ubocznych skutków zdrowotnych. Rzadko zdarza się, aby ptaki uczestniczące w pokazach zawlekły choroby do kurnika.
Hodowcy kur ras o standardowych gabarytach namawiają hodowców kur ras karłowatych, by utrzymywali po kilka sztuk drobiu o normalnym rozmiarze. Pomocni w działaniu są towarzystwa regionalne, zajmujące się hodowlą starych, rodzimych ras.
Każde stado drobiu wyróżnia duża ilość charakterystycznych cech, determinowanych genetycznie, a duża ilość takich stad staje się ogromną pulą wszystkich genów, znanych hodowcom. Sytuacja komplikuje się, gdy organizacje hodowlane o zasięgu globalnym łączą się ze sobą. Prowadzi to do zawężenia zmienności genetycznej, wykorzystywanej wspólnie w zarodowej populacji kur. Co więcej, prowadzenie hodowli w oparciu o te same programy doskonalenia genetycznego powoduje zwiększanie pokrewieństwa między osobnikami w hodowli. Dodatkowych problemem jest utrata cech, na które może istnieć zapotrzebowanie w przyszłej hodowli.
Hodowla amatorska ma szansę na ochronę nie tylko ras rodzimych drobiu, lecz także wykorzystywanych w hodowli komercyjnej. Rody i linie wykorzystywane do tworzenia mieszańców towarowych pochodzą od kur czystych ras, których hodowle „rodowodowe” chylą się ku upadkowi. Zachowało się niewielkie grono hodowców rasowych kur takich jak Sussex czy Rhode Island Red, Leghorny prawie wyginęły.
W Wielkiej Brytanii zostało powołane Stowarzyszenie Rzadkich Ras Drobiu. Jest ono odpowiedzialne, jak sama nazwa wskazuje, za ochronę drobiu rzadkich ras. Sieć członków-specjalistów jest na tyle rozbudowana, że sekretarz ugrupowania wie, przez kogo i gdzie każda z ras jest utrzymywana. Stowarzyszenie opiekuje się hodowcami, którzy nie mają własnych klubów hodowców. Zjednoczone Królestwo jest od lat dostawcą stad ozdobnego drobiu dla całego globu. Na przełomie XIX i XX wieku amerykańscy hodowli skupowali kury z małych, angielskich hodowli, a potem rozwijali hodowlę na masową skalę. W Ameryce Północnej istnieje Stowarzyszenie Ochrony Antycznych Ras, która na ramach współpracy z hodowcami zajmuje się ochroną starych ras drobiu.
Stowarzyszenia zrzeszające hodowców i specjalistów nie dążą do określenia wzorca rasy lub odmiany, którego należy objąć ochroną. Zaniechanie działań nie sprzyja rozwojowi i skuteczności programów zachowania zasobów genetycznych. Nierzadko zdarza się, że na przykład kolor upierzenia, charakterystyczny dla jednej rasy, występuje u innych ras.
W Polsce Program ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich prowadzi Instytut Zootechniki PIB. Zagrożone wyginięciem populacje drobiu chroni się metodą in situ – polegającą na ochronie żywych zwierząt w ich naturalnym środowisku. Podstawowym celem krajowego programu ochrony zasobów genetycznych kur nieśnych jest zachowanie poszczególnych populacji i ochrona przed wyginięciem, przez utrzymanie w każdym chronionym stadzie (rodzie) równowagi genetycznej na nie zmieniającym się poziomie, przy jednoczesnym zachowaniu charakterystycznych cech fenotypowych ptaków obu płci.
W dniu 25 września 2015 r. 193 państwa członkowskie ONZ przyjęły założenia Globalnego Planu Działań na rzecz Zrównoważonego Rozwoju do 2030 r., czyli 17 globalnych celi (SDGs), które mają wytyczyć kierunek rozwoju społeczności międzynarodowej w ciągu najbliższych 15 lat (2016-2030). W Polsce 25 kwietnia 2012 roku została przyjęta „Strategia zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa na lata 2012-2020” (Uchwała nr 163 Rady Ministrów, z dnia 9 listopada 2012), do której celów należy m.in. zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego poprzez optymalizację bazy genetycznej produkcji roślinnej, zwierzęcej i rybackiej.
Mnogość hodowli amatorskiej różnych ras daje większą możliwość do zachowania zmienności genetycznej na odpowiednim poziomie. Daje to szansę na przetwarzanie i wykorzystanie w przyszłości, co istotne jest dla przyszłych pokoleń. Stada drobiu ozdobnego stanowią interesujący materiał badawczy dla naukowców. Wciąż nieznana jest liczba niezidentyfikowanych genów i efektów kombinacji, które mogą wystąpić u potomstwa krzyżujących się ptaków.
Prowadzenie ochrony zasobów genetycznych ma kluczowe znaczenie dla zachowania bioróżnorodności zwierząt gospodarskich. Zarządzanie zasobami genetycznymi zwierząt ma złożony charakter i wymaga pogodzenia bieżących celów ekonomicznych z potrzebami ochrony, niezbędnej do zabezpieczenia rozwoju hodowli w długiej perspektywie czasowej. Priorytetowym działaniem, które powinno być podjęte jest promocja produktów pochodzących od ras rodzimych.
opracowała: Inga Majer-Kleina
